Litewski poeta Tomas Venclova odebrał Międzynarodową Nagrodę Literacką im. Zbigniewa Herberta 2023

13 września 2023

Tomas Venclova, powszechnie uważany za najważniejszego żyjącego litewskiego poetę, który w czasach ZSRR jako dysydent wałczył o prawa człowieka w Litwie, odebrał w środę Międzynarodową Nagrodę Literacką im. Zbigniewa Herberta 2023. Uroczysta gala odbyła się w Teatrze Polskim w Warszawie.

Laudację na cześć laureata wygłosił Edward Hirsch, przewodniczący tegorocznego jury nagrody. „Tomas Venclova poświęcił swoje życie literaturze i walce z autorytaryzmem. Jest największym żyjącym poetą litewskim, czołowym pisarzem wschodnioeuropejskim, jednym z ostatnich ogniw łańcucha łączącego Herberta, Miłosza i Brodskiego” – podkreślił Hirsch. „Jest humanistą, który przez całe życie z determinacją opowiadał się po stronie demokracji” – dodał.

Nagrodę wręczyli laureatowi Tomasz Różycki, członek Rady Fundacji im. Zbigniewa Herberta, oraz Grażyna Melanowicz, członkini Rady Fundacji PZU. Odbierając statuetkę, Tomas Venclova wygłosił przemówienie, w którym przyznał, że wiersze Herberta były dla niego „jednym z definiujących przeżyć poetyckich”, natomiast jego eseje pomagały mu w „krystalizacji własnej estetyki oraz historiozofii”.

„Mówi się, że Bóg w ciągu dziesięciolecia albo i kilku dziesięcioleci zwraca swoją twarz do tego, albo innego kraju, błogosławiąc jego poetów. W czasach po drugiej wojnie światowej Pan chyba zwrócił się twarzą do poetów polskich. Najmocniej pisali o katastrofie historycznej, o wydziedziczeniu i wykorzenieniu, ale także o doświadczeniach oporu i ciągłości kultury, o jej przeciwieństwach i wielogłosie, bez których opór by się załamał. Znajdowali odpowiedź na wyzwania hitleryzmu i stalinizmu, także na mentalność anachroniczną, niepotrafiącą tym wyzwaniom sprostać. Czytaliśmy ich wiersze w Wilnie, czytali nasi rówieśnicy w Petersburgu i Moskwie, także w Kijowie i Lwowie, Rydze i Tartu, Mińsku i Tbilisi. Był w tym pewien snobizm, ale wiele niekłamanej ciekawości i po prostu zachwytu. Zbigniew Herbert wybijał się nawet na tym tle. Josif Brodski uważał go za najlepszego polskiego poetę współczesnego (tak samo jak Norwida za najlepszego wśród polskich i nie tylko polskich klasyków)” – powiedział laureat.

Venclova wspominał również, jakie znaczenie poezja Zbigniewa Herberta miała dla jego pokolenia w byłym Związku Radzieckim. „Znaliśmy, czasem na pamięć, herbertowskie tomiki 'Struna światła’, 'Hermes, pies i gwiazda’ i inne, przekazywaliśmy sobie 'Barbarzyńcę w ogrodzie’ – książkę esejów, która później, już na emigracji, służyła mi jako przewodnik po dawnej Europie, ale nie tylko, bo tłumaczyła także nasz okrutny wiek. (…) Poznawaliśmy przez niego polski etos oporu, spokojny, autoironiczny i trochę nonszalancki. Lubiliśmy jego chłodną tonację, niepozbawioną eleganckiego humoru, a jednocześnie pobrzmiewającą nutą skondensowanej tragedii greckiej, antycznego katharsis” – wyliczał laureat. „Herbertowski klasycyzm i dystans, a przede wszystkim stoicka postawa moralna, której uczył się chyba u Marka Aureliusza w przekazie Elzenberga, zostały wspólnym skarbem pokoleniowym” – dodał.

Obok wierszy Tomasa Venclovy zgromadzeni w Teatrze Polskim goście, rodzina i przyjaciele nagrodzonego litewskiego poety mieli okazję wysłuchać wybranych utworów Zbigniewa Herberta w interpretacji aktora Teatru Polskiego, Maksymiliana Rogackiego. Na uroczystości wystąpili młodzi muzycy jazzowi z Litwy, Ukrainy i Polski: Niki Zundelovič (wokal), Marii Tsapenko (fortepian) i Krzysztofa Panka (kontrabas).

Międzynarodowa Nagroda Literacka im. Zbigniewa Herberta to wyróżnienie na polu literatury światowej przyznawane za wybitne dokonania artystyczne i intelektualne, nawiązujące do idei, które przyświecały twórczości Herberta: niezależności, umiłowania wolności, oporu wobec kłamstwa, nierówności i przemocy. Jej laureatami byli dotąd W.S. Merwin, Charles Simic, Ryszard Krynicki, Lars Gustafsson, Breyten Breytenbach, Nuala Ní Dhomhnaill, Agi Miszol, Durs Grünbein, Yusef Komunyakaa oraz Marianna Kijanowska.

Wręczana od 2013 roku nagroda ma podkreślać obecność, rolę i znaczenie literatury polskiej – i szerzej: kultury polskiej – na arenie międzynarodowej. Wyróżnienie przyznawane jest przez jury, w skład którego wchodzą poeci, eseiści, tłumacze i wydawcy z Europy oraz Stanów Zjednoczonych: Krystyna Dąbrowska (Polska), Edward Hirsch (USA), Michael Krüger (Niemcy), Mercedes Monmany (Hiszpania) oraz Aleš Šteger (Słowenia).

Uroczystość wręczenia nagrody można obejrzeć poniżej: