Jon Fosse laureatem literackiej Nagrody Nobla 2023
Norweski prozaik i dramaturg Jon Fosse został tegorocznym zdobywcą Nagrody Nobla w dziedzinie literatury – poinformował stały sekretarz Akademii Szwedzkiej Mats Malm.
Jak podano w uzasadnieniu, nagroda została przyznana „za jego nowatorskie sztuki i prozę, które dają wyraz niewysłowionemu”.
Radości na wieść o Noblu dla Fossego nie kryje jego polski wydawca, ArtRage, który we wrześniu opublikował pierwszą część głośnej „Septologii” laureata, zatytułowaną „Drugie imię”. „Bardzo się cieszymy wszyscy, co tu dużo mówić – jesteśmy szczęśliwi. Istniejemy niecałe dwa lata, nie wiem, czy ktoś tak szybko w Polsce wydał noblistę. Do tego teraz zapewne staniemy pewnie na nogach i nie będziemy się ciągle stresować pieniędzmi, przynajmniej przez chwilę. No i nakupimy super literatury, bo kto nam zabroni?” – skomentował w rozmowie z Booklips.pl redaktor naczelny ArtRage, Krzysztof Cieślik.
Jon Fosse urodził się w 1959 roku w Haugesund na zachodnim wybrzeżu Norwegii. Jego przebogaty dorobek pisany językiem nowonorweskim obejmuje różnorodne gatunki. Składają się na niego sztuki teatralne, powieści, tomiki poezji, eseje, książki dla dzieci i przekłady. Chociaż jest dziś jednym z najczęściej wystawianych dramaturgów na świecie, coraz większe uznanie zyskuje także dzięki swojej prozie. Debiutował w 1983 roku buntowniczą i surową emocjonalnie powieścią „Raudt, svart”, która poruszyła temat samobójstwa i pod wieloma względami nadała ton jego późniejszej twórczości.
Przełom w karierze dramaturgicznej Fossego nastąpił w 1999 roku wraz z wystawieniem w Paryżu sztuki „Nokon kjem til å komme” (z nor. „Ktoś tu przyjdzie”). Jak zauważa Anders Olsson, przewodniczący Komitetu Noblowskiego, już w tym wczesnym utworze, poruszającym motywy pełnego lęku oczekiwania i paraliżującej zazdrości, w pełni uwidacznia się wyjątkowość Fossego. „W swojej radykalnej redukcji języka i akcji dramatycznej wyraża w najprostszych, codziennych słowach najpotężniejsze ludzkie emocje niepokoju i bezsilności. To właśnie dzięki tej zdolności do przywoływania człowieczej utraty orientacji i temu, jak paradoksalnie może to zapewnić dostęp do głębszego doświadczenia bliskiego boskości, stał się on uważany za głównego innowatora współczesnego teatru” – pisze Olsson.
Podobnie jak jego wielki prekursor literatury nowonorweskiej, Tarjei Vesaas, Fosse łączy silne przywiązanie do lokalności, zarówno językowe, jak i geograficzne, z modernistycznymi technikami artystycznymi. „Do swoich powinowatych z wyboru zalicza takich twórców jak Samuel Beckett, Thomas Bernhard i Georg Trakl. Chociaż Fosse podziela negatywne poglądy swoich poprzedników, to nie można powiedzieć, że jego gnostyckie widzenie doprowadziło do nihilistycznej pogardy dla świata. W rzeczywistości w jego twórczości jest mnóstwo ciepła i humoru, a także naiwna wrażliwość na surowe obrazy ludzkich doświadczeń” – zauważa Olsson.
W swojej drugiej powieści, „Stengd gitar” (z nor. „Zamknięta gitara”) z 1985 roku, Fosse przedstawia nam wstrząsającą wariację na temat jednego ze swoich głównych tematów – krytycznego momentu niezdecydowania. Młoda matka wychodzi, aby wyrzucić śmieci do zsypu, i drzwi od mieszkania się za nią zatrzaskują, podczas gdy w środku przebywa jej jednoroczny synek. Kobieta musi szukać pomocy, ale jednocześnie nie może tego zrobić, ponieważ nie chce zostawiać dziecka samego.
„Fosse przedstawia codzienne sytuacje, które łatwo rozpoznać z naszego życia. Podobnie jak w przypadku jego pierwszej książki powieść posiada mocno zredukowany styl, który stał się znany jako 'minimalizm Fossego’. Jednocześnie pojawia się poczucie niepokoju i potężna ambiwalencja. Ujawnia się to później w jego twórczości dramatycznej, w której potrafi wykorzystywać pauzy i przerwy, aby tę niepewność wyrazić, a w dodatku naładować ją emocjami. W jego sztukach mamy do czynienia ze słowami i czynami, które wydają się niekompletne, a brak rozwiązania nie daje nam spokoju” – pisze Olsson.
Sztuka „Natta syng sine songar” (z nor. „Noc śpiewa piosenki”) z 1998 roku przedstawia przeciągający się, lecz nierozwiązany dylemat, w którym impulsowi kobiety, by związać się z nowym mężczyzną, nieustannie przeciwstawia się przeciw-impuls „tak, ale”. Mężczyzna, którego porzuciła, odbiera sobie życie, a jej nowy kochanek znika z pola widzenia. „Bez wątpienia odwaga Fossego w otwarciu się na niepewności i niepokoje życia codziennego kryje się za niezwykłym uznaniem, jakie zyskał wśród opinii publicznej” – odnotowuje przewodniczący Komitetu Noblowskiego.
W dramacie „Namnet” (z nor. „Imię”) z 1995 roku ukazuje nam się codzienna sytuacja pełna emocji. Młoda, ciężarna dziewczyna czeka na ojca nienarodzonego dziecka, który się spóźnia. Poczucie niepewności buduje napięcie – tworzy się rozdźwięk pomiędzy marzeniem bohaterki o nowym życiu z dzieckiem a obawą, że została porzucona przez partnera. Coś podobnego dzieje się w przejmującej jednoaktówce „Dødsvariasjonar” (z nor. „Wariacje na temat śmierci”) z 2002 roku o dziewczynie, która popełnia samobójstwo. Historia opowiadana jest wstecz od chwili jej śmierci, a kończy wzruszającą przemową wygłoszoną zza grobu, w której bohaterka wyraża niepewność, czy decyzja o targnięciu się na życie była słuszna.
Ważnym dziełem prozatorskim w dorobku Fossego jest trylogia „Andvake” (2007), „Olavs Draumar” (2012) i „Kveldsvævd” (2014). To okrutna saga o miłości i przemocy z wyraźnymi aluzjami biblijnymi, osadzona w surowym nadmorskim krajobrazie. Za tę niezwykle dramatyczną i pełną napięcia opowieść Fosse został uhonorowany w 2015 roku Nagrodą Literacką Rady Nordyckiej.
Za prozatorskie opus magnum Fossego uchodzi „Septologia”, którą ukończył w 2021 roku. Jej pierwsza część, zatytułowana „Drugie imię”, ukazała się w Polsce we wrześniu. Utwór płynie pozornie w nieskończoność, bez podziału na zdania, formalnie jednak spajają go powtórzenia, powracające tematy i ustalony przedział czasowy wynoszący siedem dni. Każda część „Septologii” rozpoczyna się tym samym zwrotem i kończy się tą samą modlitwą do Boga. W pierwszej części dominuje motyw sobowtóra. Malarz i wdowiec Asle wędruje po mieście, próbując uratować swojego imiennika Asle’a. Ten drugi Asle jawi się jako nieszczęśliwa, alkoholowa wersja pierwszego, który stał się religijny. „Septologia” to zresztą nie tylko próba pogodzenia się Asle’a z własnym losem, ale także elegia, poprzez którą opłakuje przedwczesną śmierć żony, a także künstlerroman rozprawiająca o niezbyt udanej karierze artystycznej.
Podczas ceremonii, która będzie miała miejsce 10 grudnia w Sztokholmie, laureat odbierze medal noblowski, dyplom oraz 11 milionów koron szwedzkich. Nagroda pieniężna została w tym roku podwyższona po decyzji Rady Dyrektorów Fundacji Nobla.
[am]
rys. Niklas Elmehed, fot. Winje Agency, ArtRage
Kategoria: newsy
