200 lat temu urodził się Zygmunt Miłkowski, autor kilkudziesięciu powieści i działacz niepodległościowy
23 marca 1824 roku urodził się Zygmunt Miłkowski, znany pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż. Był jednym z najbardziej płodnych powieściopisarzy, autorem kilkudziesięciu powieści, a także orędownikiem walki o niepodległość Polski – przypomina wykładowca Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dr hab. Wiesław Ratajczak.
„Zygmunt Miłkowski dzielił swój czas pomiędzy działalność niepodległościową i twórczość literacką. Dziś nieco zapomniany, w XIX wieku był jedną z najważniejszych postaci na scenie politycznej i literackiej. Był wielkim orędownikiem walki o niepodległość i, obok Ignacego Kraszewskiego, jednym z najbardziej płodnych powieściopisarzy” – powiedział PAP historyk literatury, badacz kultury polskiej drugiej połowy XIX wieku i wykładowca w Zakładzie Badań nad Tradycją Europejską UAM dr hab. Wiesław Ratajczak.
Zygmunt Fortunat Miłkowski urodził się 23 marca 1824 roku w Saracei nad Dnieprem (Podole, wówczas cesarstwo rosyjskie) w rodzinie napoleońskiego oficera Józefa herbu Ślepowron-Miłkowskiego. W szkole w Niemirowie założył patriotyczną organizację konspiracyjną. Uczył się w Liceum Richelieu’ego w Odessie i studiował matematykę na Uniwersytecie Kijowskim. Działał w kilku organizacjach patriotycznych. W 1848 roku wyjechał na Węgry, gdzie wstąpił do Legionu Polskiego generała Józefa Wysockiego i uczestniczył w Powstaniu Węgierskim podczas Wiosny Ludów. Walczył w bitwie pod Temeszwarem i podczas oblężenia Aradu. Po upadku powstania wraz z Legionem przeszedł do Turcji. Wstąpił do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Przeniósł się do Wielkiej Brytanii, do Francji, następnie wyjechał do Kijowa.
Tajna organizacja, którą założył, została rozbita przez carską policję. Miłkowski stał się przedstawicielem Centralnego Komitetu Demokracji Europejskiej na Bałkany. W czasie wojny krymskiej (1853-56) próbował utworzyć Legion Polski w Turcji.
Działalność niepodległościowa
„Miłkowski przez ponad 50 lat był tułaczem-emigrantem. Zawsze podkreślał, że emigracja musi zachować bardzo ścisłe związki z krajem. To nie było łatwe, bo po Powstaniu Styczniowym dokonywano rozliczeń i często pojawiały się opinie, że poniosło klęskę z powodu błędnych rachub emigracyjnych elit i dla Polski lepiej byłoby, gdyby one nie wtrącały się więcej do polskich spraw. On nie podzielał takich poglądów” – wyjaśnił wykładowca UAM.
„Starał się polskimi sprawami zainteresować zachodnią opinię publiczną. Jego broszura 'Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym’ była jednym z najważniejszych tekstów politycznych II połowy XIX wieku” – dodał Ratajczak.
W sierpniu 1887 roku w Hilfikon koło Zurichu w zamku należącym do polskiego imigranta inżyniera Ludwika Michalskiego powstała organizacja Liga Polska. Jej założycielami byli działacze emigracyjni: Zygmunt Miłkowski, Maksymilian Hertl, Ludwik Michalski oraz kustosz lwowskiej Biblioteki Ossolińskich, Aleksander Hirszberg.
Według historyków Miłkowski był autorem (lub współautorem) ogłoszonego 5 grudnia 1885 roku programu Ligi zwanego Ustawą Ligi Polskiej. On sam go określał jako „wyraźny, demokratyczny, każdemu rzetelnemu Polakowi znany, bo przez każdego rzetelnego Polaka noszony w duszy i piastowany w sercu”.
Zygmunt Miłkowski w swoim salonie.
Miłkowski nie odrzucał idei ogólnego zrywu niepodległościowego, lecz uznawał, że powstanie powinno być dobrze przygotowane. „Obrona czynna nie polega na powstaniu, ale nakazuje się nie odżegnywać od onego i mieć je na widoku. Chodzi o powstanie nie 'romantyczne’, ale racjonalne, zastosowane do szans przewidywać się dających” – pisał w wydanej w Paryżu publikacji „Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym” (1887 rok). Postulował także „założenie skarbu narodowego na rzecz odbudowania Polski”. „Nikt za nas tego nie zrobi. My sami musimy rękawy zakasać, roboty się jąć i Skarb Narodowy postawić” – zauważał.
„Fenomen Miłkowskiego polegał na tym, że był autorytetem ponad podziałami politycznymi i to autorytetem dla całego skonfliktowanego ze sobą środowiska niepodległościowego – zarówno dla narodowców Dmowskiego, jak i dla młodych, niepokornych socjalistów z PPS związanych z osobą Józefa Piłsudskiego” – podkreślił historyk. „’Pułkownik’ Miłkowski, bo tak tytułowano go na przełomie XIX i XX wieku w uznaniu zasług powstańczych, był przeciwnikiem kosmopolityzmu, zwalczał też socjalizm oderwany od idei niepodległościowej” – dodał Ratajczak.
W 1893 roku część młodych członków Ligi, krytykując brak zdecydowanych działań organizacji, wystąpiła z niej, powołując Ligę Narodową. Liga Polska została rozwiązana przez Miłkowskiego w lipcu 1894 roku we Lwowie.
„Ci bezimienni szli, na czele tłumów bezbronnych, pod kule moskiewskie, podczas, kiedy dygnitarze socjalistyczni w Krakowie przesiadywali i, daremnemu rozlewowi krwi przyklaskując, doniosłość rozlewu tego i zasług własnych reklamowali” – pisał w 1905 roku po fali strajków skierowanych przeciw rosyjskim zaborcom w liście otwartym „Do spółobywateli”.
Dorobek składający się z ponad 60 powieści
„Choć próbował stabilne stworzyć finansowe zaplecze dla niepodległościowych ugrupowań działających na obczyźnie – Skarb Narodowy, zdarzało się, że jego osobista sytuacja finansowa była trudna. Pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż opublikował ogromną liczbę utworów literackich, w tym ponad 60 powieści. Jeśli przeczytamy jego korespondencję z Elizą Orzeszkową, czy zapisy o Miłkowskim w 'Dziennikach’ Żeromskiego, zrozumiemy, jak ogromny miał wpływ na kilka pokoleń Polaków” – wskazał dr hab. Wiesław Ratajczak.
W swoich powieściach Miłkowski opisywał m.in. życie Polaków i Ukraińców, XIX-wieczne wojny oraz powstania narodowe. „Jedną z najważniejszych pozycji w jego dorobku jest 'Od kolebki przez życie’ – pamiętnik wydany w trzech tomach nakładem Polskiej Akademiii Umiejętności w latach 30. W 1896 roku napisał powieść 'Za gwiazdą przewodnią’, której osadzona w realiach ukraińskich akcja rozgrywa się w dziesięcioleciach poprzedzających Powstanie Styczniowe. Z kolei powieść 'Z burzliwej chwili’ nawiązuje do relacji polsko-ukraińskich w XVII wieku i powstania Chmielnickiego” – przypomniał badacz, dodając, że zestawiano go niekiedy z Henrykiem Sienkiewiczem.
„Fragmenty z powieści 'Ci i tamci’ Miłkowskiego wykorzystał Bolesław Prus jako inspirację w 'Pamiętniku starego subiekta’ w 'Lalce’, w epizodach dotyczących Powstania Węgierskiego” – dodał.
„Wpływ Miłkowskiego-Jeża na polską literaturę był naprawdę duży. Warto także przypomnieć, że jako krytyk literacki jako pierwszy odkrył twórczość Jana Kasprowicza i świetnie rozumiał literaturę Młodej Polski. Potrafił odnaleźć w niej to, co wartościowe i nowatorskie” – ocenił dr Ratajczak.
Zygmunt Miłkowski zmarł 11 stycznia 1915 roku w Lozannie. „Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w dwusetną rocznicę urodzin Zygmunta Miłkowskiego-Jeża, żołnierza i pisarza, wytrwałego działacza niepodległościowego, twórcy idei obrony czynnej i skarbu narodowego, ustanawia rok 2024 Rokiem Zygmunta Miłkowskiego” – głosi uchwała niższej izby parlamentu z lipca 2023 roku.
[am]
fot. (1) Maurycy Robiczek/Biblioteka Narodowa/Polona, (2) Biblioteka Narodowa/Polona
źródło: naukawpolsce.pap.pl
Kategoria: newsy
