Stanisław Przybyszewski wraca. Krakowskie wydarzenia poświęcone „demonowi literatury” sprzed wieku

10 października 2025

Stanisław Przybyszewski był jednym z nielicznych Polaków, którzy zdobyli uznanie w literaturze europejskiej – wspominał o nim nawet Joseph Conrad, a w jego pogrzebie uczestniczył Thomas Mann. O dorobku i postaci pisarza sprzed wieku przypomina Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego dzięki edycji krytycznej jego dzieł oraz serii dwóch wydarzeń mu poświęconych, które odbędą się w październiku.

Przywróćmy Przybyszewskiemu należne miejsce w polskiej kulturze – taka myśl przyświeca Wydawnictwu Uniwersytetu Jagiellońskiego, które zachęca czytelników do sięgnięcia po utwory tego zapomnianego klasyka. Stanisław Przybyszewski (1868-1927) w Niemczech nazywany był „genialnym Polakiem” i „demonem najnowszej literatury”, a w Rosji i na Bałkanach uchodził za jednego z najważniejszych twórców europejskich. Był jednym z nielicznych Polaków, którzy zdobyli uznanie w literaturze europejskiej – wspominał o nim nawet Joseph Conrad, a w jego pogrzebie uczestniczył Thomas Mann.

„Przybyszewski zapowiedział kilka prądów w sztuce, był prekursorem koncepcji Freuda i Junga, ekspresjonizmu, strumienia świadomości, nowoczesnej zdekonstruowanej formy powieści. Jego twórczość, choć może niewybitna, była oryginalna i interesująca, uwrażliwiała na mroczną stronę świata, wyrażała egzystencjalne i ontologiczne cierpienie człowieka. Utwory Przybyszewskiego odsłaniają indywidualne i zbiorowe traumy i lęki, oddają rozpacz, alienację, szaleństwo, chorobę, ale także pragnienie miłości, tęsknotę za źródłem i harmonią” – zauważa prof. dr hab. Gabrieli Matuszek-Stec z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Przez kilkadziesiąt lat twórczość Przybyszewskiego nie była szerzej wznawiana. Dziś pamięta się o nim głównie w kontekście jego skandalizującej i nie do końca prawdziwej legendy biograficznej. „Autor najważniejszego w polskim modernizmie manifestu literackiego 'Confiteor’ to postać budząca kontrowersje i pełna wewnętrznych ambiwalencji: kochał wielką miłością rodzinną ziemię i swój kraj, a zarazem czuł się wolnym Europejczykiem; uchodził za satanistę, a niemal w każdym jego utworze obecna jest katolicka religia i ukryty Bóg oraz rozpacz z powodu utraconego raju; posądzano go o niemoralność, a w jego utwory wpisane jest etyczne przesłanie; postrzegano go jako uwodziciela, a on tęsknił za androgyniczną, duchową miłością; widziano w nim zbuntowanego cygana, obojętnego na problemy społeczne, a podjął więcej patriotycznych działań niż wielu mu współczesnych; w jego bohaterach szukano odwzorowania prawdziwych ludzi, a jemu chodziło o ekspresję 'nagiej duszy’ (treści nieświadomych)” – wylicza prof. dr hab. Gabrieli Matuszek-Stec.

Brak Przybyszewskiego w polskiej przestrzeni literackiej nadrobić może opublikowana przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 11-tomowa edycja krytyczna jego „Dzieł literackich”, w której przygotowaniu uczestniczył ogólnopolski zespół uczonych pod kierunkiem prof. dr hab. Gabrieli Matuszek-Stec. Edycja obejmuje wszystkie utwory Przybyszewskiego powstałe w języku polskim.

Podsumowując kilkuletni projekt wydawniczy, oficyna Uniwersytetu Jagiellońskiego zorganizowała dwa wydarzenia pod nazwą „Przybyszewski wraca”, poświęcone temu wyjątkowemu, a niedocenionemu w kulturze polskiej twórcy.

W sobotę, 18 października, o godz. 11:00 zaplanowano spacer po Krakowie śladami „Smutnego szatana”, jak określano Przybyszewskiego. Wyprawę poprowadzi Zofia Jurczak, autorka bloga krajoznawczego „Podróże po kulturze”.

Z kolei w środę, 22 października, o godz. 16:00 w Auli Collegium Novum (ul. Gołębia 24) w Krakowie odbędzie się spotkanie, podczas którego prof. Gabriela Matuszek-Stec oraz prof. Ryszard Nycz spróbują odpowiedzieć na pytanie, po co nam dziś ten literacki meteor sprzed stu lat? Goście podejmą najważniejsze tematy związane z twórczością Przybyszewskiego, takie jak: prezentacja/falsyfikacja mitów związanych z życiem pisarza, przedstawienie jego funkcjonowania w literaturze polskiej i niemieckiej, koncepcja sztuki „nagiej duszy” i androgynicznej miłości, kwestie etyczne i religijne, bliskość geniuszu i szaleństwa, psychopatologiczni bohaterowie, prekursorstwo poglądów Freuda i Junga oraz kierunków w literaturze i sztuce XX wieku i wiele innych. Rozmowę będzie moderował Marcin Wilk. Fragmenty dzieł Przybyszewskiego ożyją dzięki interpretacji krakowskiego aktora Radosława Krzyżowskiego. Wstęp na wydarzenie jest bezpłatny. Na spotkanie obowiązują zapisy tutaj.

Cykl wydarzeń pod nazwą „Przybyszewski wraca” organizowany jest pod patronatem Booklips.pl.