„Zdarzyło się po drodze” Agnes von Krusenstjerny. Pierwszy polski przekład opowiadań szwedzkiej pisarki-buntowniczki dostępny bezpłatnie w Wolnych Lekturach

28 maja 2024

Biblioteka Wolne Lektury chce przybliżyć polskim czytelnikom szwedzkie i norweskie autorki z feministycznego nurtu literatury skandynawskiej. Wszystkie publikacje zostaną opublikowane na wolnej licencji. Będzie można je poznać za darmo w formie ebooków i audiobooków. Jako pierwszą pozycję w serii udostępniono zbiór 12 opowiadań „Zdarzyło się po drodze” autorstwa Agnes von Krusenstjerny, w tłumaczeniu Justyny Czechowskiej.

Mało znana do tej pory polskim czytelnikom Agnes von Krusenstjerna (1894-1940) to szwedzka pisarka-buntowniczka, która od dziecka zmagała się z depresją i oczekiwaniami mieszczańskiej rodziny. W swoich opowiadaniach z tomu „Zdarzyło się po drodze”, pisanych w burzliwych latach międzywojnia, śmiało łamała konwenanse obyczajowe i konwencje literackie.

Von Krusenstjerna dorastała w arystokratycznej rodzinie oficerskiej. Po przeprowadzce rodziny w 1909 roku do Sztokholmu pojawiły się u niej pierwsze objawy depresji maniakalnej, czego następstwem było wieloletnie leczenie w szpitalach psychiatrycznych. Z powodu choroby, objawiającej się m.in. atakami histerii, na rok przed egzaminami maturalnymi zmuszona była na zawsze opuścić szkołę. Po ślubie ze znacząco starszym pisarzem i krytykiem literackim, Davidem Sprengelem, sztokholmski dom pary stał się miejscem spotkań ówczesnego twórczego świata.

Centralną osią życia pisarki jest nieustający bunt przeciwko środowisku, z którego się wywodziła – zarówno w sferze osobistej (jej małżeństwo postrzegane było przez krewnych jako mezalians), jak i w jej twórczości literackiej. Możliwe, że również nawracająca okresowo choroba psychiczna autorki była jakimś rodzajem naturalnej, instynktownej samoobrony i ekspresji niezgody na zastaną rzeczywistość – a zwłaszcza najbliższe otoczenie.

Twórczość Agnes von Krusenstjerna wywoływała kontrowersje, bowiem w otwarty sposób poruszała ona tematy erotyczne, w tym również wątki homoseksualne. Przez wielu krytyków uważana była za dekadencką, wręcz trywialną autorkę. Inni zachwycali się jej pisarstwem, porównując talent szwedzkiej literatki do geniuszy na miarę Marcela Prousta czy Davida Herberta Lawrence’a. W okresie międzywojennym proza pisarki odegrała ważną rolę w szwedzkiej debacie na temat praw kobiet.

Przełomowym dziełem w twórczości von Krusenstjerna stała się trylogia „Tony”: „Tony dorasta”, „Tony się uczy”, „Ostatnie lata nauki Tony” (1922-1926), w której skoncentrowała się na problemach dziecka zmagającego się z chorobą umysłową. Z kolei zbiór powieściowy pod wspólnym tytułem „Panny von Pahlen” (1930-1935) poświęcony był kobiecej tożsamości i seksualności. Literacką biografię szwedzkiej pisarki zamyka autobiograficzny cykl „Uboga szlachta” (1935-1938), który jest rodzajem moralnego i emocjonalnego rozliczenia z własnym środowiskiem i polemiką ze stylem życia oraz myślenia szwedzkiej arystokracji.

Dzięki Wolnym Lekturom możemy przeczytać zbiór 12 opowiadań zatytułowany „Zdarzyło się po drodze” (w oryginale „Händelser på vägen”). W książce tej autorce udało się poruszyć niemal wszystkie możliwe wątki i problemy, z jakimi spotykała się zarówno na co dzień w swoim środowisku rodzinnym i artystycznym, jak i poza jego przestrzennymi i czasowymi ramami (razem z nią wędrujemy między innymi po starej francuskiej prowincji czy wybieramy się na odległe górskie wycieczki po Europie): dzieciństwo, młodość i starość, choroba i śmierć, rodzina i samotność, przyjaźń i zdrada, trwanie, przemijanie i powroty, miłość i nienawiść, seksualność i erotyzm, bieda i wielkie pieniądze, podróż i dom rodzinny, nuda i szaleństwo, wreszcie pozycja kobiety i wartość jej życia jako jednostki i cząstki społeczeństwa…

„Nie sposób streścić tutaj fabuły poszczególnych, króciutkich, jakby naszkicowanych piórkiem historii. Istotna jest raczej odmienna perspektywa, z jakiej patrzy autorka – jej szczególna wrażliwość i przenikliwość w ujmowaniu tradycyjnych zagadnień i konwencjonalnej na pozór tematyki w świeży sposób, narracja prowadzona często z punktu widzenia inaczej postrzegających świat bohaterów. 'Stare’, zawsze obecne w społecznej rzeczywistości, pod piórem szwedzkiej pisarki staje się 'nowym’, czymś niespodziewanym i często niezrozumiałym. Nierzadko niewygodnym dla odbiorcy na wielu różnych poziomach – moralnym, estetycznym, społecznym czy politycznym – bowiem Agnes von Krusenstjerna śmiało łamie zarówno obowiązujące dotąd standardy obyczajowe, jak i konwencje literackie” – informuje Fundacja Wolne Lektury.

Tom opowiadań „Zdarzyło się po drodze” opublikowany został po raz pierwszy w 1929 roku i podzielił mocno krytykę literacką w Szwecji i nie tylko. Pojawiały się opinie doceniające nonkonformizm, odwagę podjęcia ryzyka – narażającego pisarkę na osobiste ataki, a nawet towarzyskie wykluczenie (także ze względu na wątki autobiograficzne) – i jej nowatorski styl. Z drugiej strony podnosiły się dość liczne głosy oburzenia odbiorców, wskazujących na demoralizujący charakter demaskatorskiej prezentacji środowiska arystokratycznego i mieszczańskiego Szwecji w dwudziestoleciu międzywojennym. Pierwszego polskiego przekładu książki podjęła się Justyna Czechowska, tłumaczka ze szwedzkiego i norweskiego, laureatka Nagrody im. Wisławy Szymborskiej, uhonorowana nagrodą translatorską Akademii Szwedzkiej.

Książka „Zdarzyło się po drodze” otwiera serię „Feministyczne inspiracje. Popularyzacja skandynawskiej literatury feministycznej”, w ramach której w bibliotece Wolne Lektury do października 2026 roku przetłumaczonych i udostępnionych bezpłatnie zostanie łącznie osiem dzieł literackich z języka szwedzkiego oraz dwa z języka norweskiego.

Oprócz „Zdarzyło się po drodze” Agnes von Krusenstjerny przeczytamy „I Telefon” (1887) autorstwa Victorii Benedictsson, czyli dramat o miłości, która rozkwita dzięki nowym środkom komunikacji tamtych czasów – telefonom. Ukażą się również dwie powieści Karin Boye. „Astarte” (1931) to historia, której głównym bohaterem jest manekin, obserwujący ze sklepowej witryny rozwój przemysłu kosmetycznego i społeczeństwa konsumpcyjnego. Z kolei „Kris” (1934) to opowieść o rodzącej się miłości dwóch kobiet i konflikcie tego uczucia z tradycyjnymi wartościami, książka porusza także problem kryzysu wartości, w jakim znalazła się Europa po I wojnie światowej.

Interesująco przedstawia się również książka Elin Wägner zatytułowana „Norrtullsligan” (1908), czyli opowieść o życiu młodych niezamężnych kobiet, które – by wyrwać się z konserwatywnych domów – opuszczają rodziców i małe miasteczka, by pracować w sztokholmskich biurach. Razem wynajmując mieszkanie, tworzą małą wspólnotę, wspierającą się w dobrych i złych chwilach. Natomiast „Professor Hieronimus” (1895) autorstwa Amalie Skram to oparta o przeżycia własne autorki powieść, która wprowadziła do debaty publicznej kwestie zdrowia psychicznego i podkreślała konieczność podniesienia wiedzy i standardów opieki medycznej w tym zakresie.

W serii udostępnione zostaną także dzieła noblistek. Debiutancka powieść Sigrid Undset, „Fru Marta Oulie” (1907), to wnikliwy, intymny portret młodej kobiety, rozczarowanej ograniczeniami, jakie narzuca jej małżeństwo i społeczne oczekiwania. Z kolei „En herrgardssagen” (1899) autorstwa Selmy Lagerlof to powieść o kobiecie, która postanawia uratować ukochanego. Książka ta ukazała się w 1910 roku po polsku jako „Cmentarna lilja”, jednak był to przekład niepełny, zgodnie z obowiązującą wtedy praktyką pomijający fragmenty tekstu, jeśli w opinii tłumaczki byłyby mało zrozumiałe dla czytelników. Język przekładu jest też bardzo archaiczny ze względu na dynamiczny rozwój polszczyzny w ciągu ostatnich 110 lat. Wreszcie więc będziemy mogli przeczytać tę pozycję we współczesnym tłumaczeniu. A skoro już przy Selmie Lagerlöf jesteśmy, to warto wspomnieć, że ukaże się też powieść „Drömmen om Österlandet” (1901) napisana przez życiową partnerkę noblistki, Sophie Elkan. Inspiracją dla tej książki była słynna podróż autorki po Egipcie i Palestynie, w którą wyruszyła wraz z Selmą.

Jedna z pozycji skierowana będzie do młodszych odbiorców i odbiorczyń. „Djur och människor” Heleny Nyblom to zbiór 16 baśni inspirowanych skandynawskim folklorem, który przedstawia pozytywne wzorce dla dziewczynek.

[am]
fot. Wikimedia Commons
źródło: Fundacja Wolne Lektury

Tematy: , , , , , ,

Kategoria: premiery i zapowiedzi