Rękopisy Słowackiego i Baczyńskiego oraz unikatowe egzemplarze dzieł Heweliusza trafiły na polską listę Programu UNESCO Pamięć Świata

14 czerwca 2021

Polska Lista Krajowa Programu UNESCO Pamięć Świata wzbogaciła się o nowe obiekty. Trafiły na nią rękopisy „Balladyny” i innych utworów Juliusza Słowackiego, rękopis zbioru wierszy „W żalu najczystszym” Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, 5 unikatowych egzemplarzy dzieł Jana Heweliusza oraz inne zabytki piśmiennictwa.

Program Pamięć Świata powstał z inicjatywy UNESCO w 1992 roku. Jego celem jest utrwalanie znaczenia wielowiekowego dziedzictwa dokumentacyjnego ludzkości. Program zwraca uwagę społeczeństwa na konieczność ochrony dokumentów o szczególnym znaczeniu historycznym, które stanowią świadectwo naszej kultury i cywilizacji. W związku z jego realizacją podejmowane są również działania na rzecz upowszechniania wiedzy i szerokiego udostępniania dziedzictwa dokumentacyjnego. W ramach programu tworzone są 3 rodzaje list dziejowych pomników piśmiennictwa: światowa oraz regionalne i krajowe.

W wyniku prac Polskiego Komitetu Programu UNESCO Pamięć Świata w 2014 roku powstała Polska Lista Krajowa. Wpisywane są na nią unikalne skarby narodowego dziedzictwa o fundamentalnym znaczeniu dla historii, kultury i tożsamości naszego kraju, przechowywane na co dzień w polskich archiwach, bibliotekach i muzeach. W tym roku Komitet, w skład którego wchodzą przedstawiciele największych polskich bibliotek, archiwów oraz środowisk naukowych, pod przewodnictwem naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych dr. Pawła Pietrzyka, wyłonił obiekty, które 10 czerwca uhonorowano wpisem na listę.

Wśród nich znalazł się rękopis „Balladyny” Juliusza Słowackiego przechowywany w zasobach Biblioteki Narodowej w Warszawie. To jedyny znany i kompletny autograf tego arcydzieła polskiego dramatu epoki romantyzmu. Powstał ok. 1834-1838 roku. Słowacki podarował go przyjacielowi, Józefowi Alojzemu Reitzenheimowi. W 1874 roku trafił do Paryża w ręce historyka literatury Stanisława Tarnowskiego. To od jego bratanka, Zdzisława, zakupiła go w 1937 roku Biblioteka Narodowa. W czasie powstania warszawskiego dokument został wywieziony transportem kolejowym do zamku Fishorn w Tyrolu austriackim, a powrócił do kraju w kwietniu 1946 roku.

Rękopis „Balladyny” nie jest jedynym dziełem Słowackiego, które wpisano na listę. Trafiła tam również rękopiśmienna spuścizna poety z zasobu Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Instytucja ta posiada najcenniejszy i najbardziej kompletny zbiór autografów Słowackiego: poematów, utworów lirycznych, dramatów (w tym „Mazepa” i „Lillę Wenedę”) oraz pism filozoficznych i politycznych. Testament pisarza, spisany w 1849 roku, czynił spadkobiercami jego spuścizny rękopiśmiennej, majątku i praw autorskich matkę Salomeę Słowacką i wuja Teofila Januszewskiego, mieszkającego pod Lwowem. Około 1860 roku Januszewski przekazał manuskrypty Antoniemu Małeckiemu, wicekuratorowi Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie i profesorowi Uniwersytetu Jana Kazimierza. Najcenniejsze zbiory lwowskie Niemcy ewakuowali wiosną 1944 roku przez Kraków do Adelsdorfu (obecnie Zagrodno koło Złotoryi) na Dolnym Śląsku. Część skrzyń została otwarta przez szabrowników, powodując niewielkie straty w rękopisach. Latem 1945 roku zbiory zdeponowano w Bibliotece Narodowej, a od 1947 roku znajdują się w posiadaniu wrocławskiego Ossolineum, które ze względu na swoją kolekcję jest nazywane „Domem Słowackiego”.

Na liście umieszczono też rękopis zbioru wierszy pt. „W żalu najczystszym” złożony, oprawiony i ilustrowany przez Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i pochodzący z zasobu Biblioteki Narodowej w Warszawie. Tomik obejmuje utwory pisane przez najważniejszego poetę literackiego Pokolenia Kolumbów w czasie okupacji hitlerowskiej. Ręcznie wykonany artefakt powstał przed ślubem poety z Barbarą Drapczyńską (który miał miejsce 3 czerwca 1942 roku) jako prezent dla małżonki. Oryginał trafił do Biblioteki Narodowej w 1963 roku, zakupiony razem z innymi rękopisami poety od Feliksy Drapczyńskiej, matki Barbary.

Wpisu doczekało się również pięć dzieł Jana Heweliusza przechowywanych w Bibliotece Gdańskiej PAN. Są to unikatowe na światową skalę egzemplarze traktatów astronomicznych tego wybitnego XVII-wiecznego naukowca: „Selenographia” i „Cometographia” – oba z odręczną dedykacją astronoma dla Biblioteki Rady Miasta Gdańska, której spadkobierczynią jest Biblioteka Gdańska PAN, oraz „Selenographia”, „Machinae coelestis pars prior” i „Machinae coelestis pars posterior” z ilustracjami ręcznie kolorowanymi przez samego astronoma. Warto nadmienić, że obchodząca w tym roku 425-lecie istnienia książnica jest jedyną na świecie instytucją biblioteczną, która ma komplet drukowanych dzieł astronoma. „Wpisanie dzieł Jana Heweliusza na Polską Listę Krajową programu UNESCO 'Pamięć Świata’ na to dla nas, kustoszów tych dzieł, powód do wielkiej radości i dumy. Nie ukrywamy, że naszym marzeniem jest, aby kolekcja znalazła się na międzynarodowej liście 'Pamięć Świata’ UNESCO, na co bez wątpienia zasługuje” – powiedziała w komunikacie prasowym dyrektor biblioteki dr Anna Walczak.

Certyfikat otrzymały także Teki Górskiego, czyli obszerny zbiór rękopisów zachowany w 29 tomach i obejmujący podstawowe źródła historyczne do historii Polski i krajów sąsiednich w pierwszej połowie XVI wieku. Składa się na niego korespondencja króla Zygmunta Starego i przedstawicieli elity możnowładczej, w tym podkanclerzego Piotra Tomickiego. Zachowały się też oryginalne listy monarchów europejskich, papieży, dostojników polskich i węgierskich oraz uczonych, w tym Erazma z Rotterdamu. Twórcą zbioru był kanonik Stanisław Górski (1497–1572), który zebrał papiery kancelaryjne pozostałe po śmierci swojego pracodawcy i opiekuna – podkanclerzego i biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego (1464–1535). Jako sekretarz królowej Bony Sforzy uzupełnił i poszerzył Teki o dodatkową dokumentację. Największą i najcenniejszą część Tek (ok. 80% brulionów i oryginałów) uzyskał na własność Jan Zamoyski (1542–1605). Przez kolejne kilkaset lat należały one do rodowych zbiorów Zamoyskich. Ostatni powiernik rodu, Jan Zamoyski (1912–2002), po II wojnie światowej ofiarował Teki wraz z całą kolekcją Biblioteki Ordynacji Zamoyskiej Bibliotece Narodowej jako wieczysty depozyt.

Na liście znalazły się również: pergaminowy dokument z 4 lutego 1367 roku, w którym król polski Kazimierz Wielki zezwala Grzegorzowi, biskupowi ormiańskiemu, osiedlić się we Lwowie, wykonywać swoje funkcje religijne i sprawować jurysdykcję nad Ormianami zamieszkującymi Polskę, 11 średniowiecznych rotulusów z klasztoru premonstratensów na Ołbinie we Wrocławiu, rękopiśmienny atlas Mappy Hrabstwa Bialskiego z 1781 roku, kolekcję rękopisów utworów Fryderyka Chopina i zbiór płyt gramofonowych Polskiego Radia z września 1939 roku.

Z wszystkimi wyróżnionymi dokumentami historii można zapoznać się bliżej na wystawie pt. „Pamięć Polski. Lista Krajowa Programu UNESCO Pamięć Świata – 4. edycja”, która jest dostępna dla mieszkańców Warszawy i turystów przed Kordegardą. Galerią Narodowego Centrum Kultury przy ul. Krakowskie Przedmieście 15 do 30 czerwca 2021 roku. Przedstawia je też poniżej materiał filmowy.