Marta Hermanowicz, Jul Łyskawa i Joanna Wilengowska nominowani do Paszportu „Polityki” 2024 w kategorii „książki”

3 grudnia 2024

Ogłaszono nominacje do 32. edycji Paszportów „Polityki”, przyznawanych młodym utalentowanym twórcom. W kategorii „książki” szansę na nagrodę mają Marta Hermanowicz, Jul Łyskawa i Joanna Wilengowska. Laureatów poznamy 14 stycznia 2025 roku podczas uroczystej gali.

Paszporty „Polityki” to nagroda przyznawana przez tygodnik „Polityka” od 1993 roku. Wymyślił ją wieloletni szef działu kultury Zdzisław Pietrasik. Od 32 lat wręczana jest każdego roku młodym twórcom za wybitne osiągnięcia artystyczne. Twórcy nagradzani są w następujących kategoriach: „film”, „książka” (dawna nazwa: „literatura”), „scena” (dawna nazwa: „teatr”), „sztuki wizualne”, „muzyka poważna”, „muzyka popularna” i „kultura cyfrowa”. W pierwszym etapie eliminacji 52 osoby reprezentujące polską krytykę i pilnie obserwujące kulturalną rzeczywistość wskazały nominowanych.

Marta Hermanowicz (fot. © Leszek Zych/Polityka)

W kategorii „książki” nominację do tegorocznego Paszportu „Polityki” otrzymała Marta Hermanowicz za powieść „Koniec” (wyd. ArtRage). Urodzona w 1982 roku pisarka zawodowo związana jest z branżą reklamową. Ukończyła politologię na Uniwersytecie Szczecińskim, a także Szkołę Filozoficzną Tadeusza Gadacza oraz historię sztuki w ISP PAN i Collegium Civitas. Została laureatką nagrody głównej 11. Międzynarodowego Festiwalu Opowiadania (2015) oraz zwyciężczynią konkursu literackiego „Nic nie jest tym, czym jest” organizowanego w ramach Festiwalu Góry Literatury (2020). Jej teksty publikowane były w „Twórczości”, „Piśmie”, „Czasie Literatury”, „Fabulariach” oraz tygodniku „Polityka”. „Koniec” trafił do katalogu Instytutu Książki New Books from Poland, promującego polską literaturę za granicą. Autorka została również uczestniczką prestiżowego programu CELA (Connecting Emerging Literary Artists), który łączy pisarzy z tłumaczami z wielu europejskich krajów.

Nominowany do Paszportu „Polityki” debiut powieściowy „Koniec” (wyd. ArtRage) czekał na publikację i był odrzucany przez wydawnictwa, jak wiele debiutów w historii literatury. Książka jest częściowo oparta na historii rodzinnej o wywózce, tułaczce i powrocie do Polski. W tej historii przenikają się dwie postaci – Malwinie śnią się sny jej babki, wnuczka bawi się swoimi umarłymi, których ukrywa w szafie. Dom stoi przy ulicy Koniec 10 w miejscowości Nowa Sól, wszystko jest tu poniemieckie i poradzieckie jednocześnie. Malwina nosi w sobie nie swoją historię, bydlęce wagony, jezioro zmarłych, obce słowa. W tej rodzinie, która przetrwała, ale nie ocalała, milczy się o wielu sprawach z nadzieją, że one znikną. Tymczasem przeszłość wciąga w szaleńczy wir. Hermanowicz opowiada historię, która była udziałem wielu rodzin, ale robi to tak, że z każdą stroną coraz bardziej zagarnia czytelników w obłędny rytm. Udało jej się znaleźć język, żeby opowiedzieć obcowanie z duchami przeszłości. „Wbrew tytułowi karawana tej opowieści nie zatrzymuje się nigdy, a ja, czytelnik, wierzę Marcie Hermanowicz, bo choć odziedziczyła te historie po kimś, przenicowała je epicko, dla nas dzisiejszych. 'Koniec’ to najbardziej dojmująca powieść naszych nowych lat dwudziestych” – napisał Piotr Siemion.

Jul Łyskawa (fot. © Leszek Zych/Polityka)

Drugi nominowany to Jul Łyskawa za powieść „Prawdziwa historia Jeffreya Watersa i jego ojców” (wyd. Czarne). Kiedy jego książka pojawiła się jak meteoryt, zaskoczyła rozmachem i pisarską dojrzałością. Zastanawiano się, kim jest autor, o którym dotąd nie słyszano. Podejrzewano nawet, że to pseudonim. Tymczasem Jul Łyskawa istnieje, urodził się w 1984 roku w Warszawie, jest absolwentem Instytutu Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie obronił pracę poświęconą twórczości Stanisława Dygata. Był uczestnikiem Czarnych Warsztatów Pisania Prozą i finalistą projektów wydawniczych festiwali Stacja Literatura (2018, 2020) i TransPort Literacki (2022). Publikował krótką prozę w „Akancie”, „Arteriach”, „Ha!arcie” oraz antologii Uniwersytetu Gdańskiego „Proza życia”. Pracuje jako redaktor i tłumacz związany z rynkiem czasopism i książek dziecięcych. Dodaje, że jest „w szczęśliwym związku z pisarką Katarzyną Kubicką (autorką powieści 'Ballada o Sylwii’), z którą ma niespełna pięcioletnią córkę, najwspanialszą paleontolożkę na świecie”. A poza tym nazywa siebie kibicem Legii i postmodernizmu oraz psychofanem Darłówka.

Nominowana do „Paszportu Polityki” powieść jest jego debiutem, nad którym pracował osiem lat. Powstała wielowątkowa saga rozgrywająca się w amerykańskim miasteczku przypominającym Twin Peaks, która łączy rozmaite konwencje literackie i nie przypomina niczego, co w Polsce ostatnio pisano, a raczej odwołuje się do literatury amerykańskiej. „Debiut Łyskawy jest nade wszystko hołdem złożonym literaturze. Zauważmy jednak, jak to jest zrobione. Otóż od strony językowej perfekcyjnie (taka polszczyzna to dziś unikat), od strony kompozycji to też majstersztyk. Tutaj wszystko się zgadza, łączy ze sobą i przenika, mimo że na pierwszy rzut oka wydaje się rozsypane” – pisał Dariusz Nowacki. Ta historia cały czas trzyma czytelników w napięciu (już sama zagadka tożsamości Jeffreya Watersa wbija w fotel). Powstała powieść wielopoziomowa, poruszająca i zarazem pełna humoru, która zadaje całkiem poważne pytania: o działanie sztuki, o granice człowieczeństwa i o to, czy ludzkość w ogóle może się zmieniać.

Joanna Wilengowska (fot. © Leszek Zych/Polityka)

Szansę na nagrodę ma również Joanna Wilengowska za powieść „Król Warmii i Saturna” (wyd. Czarne). Urodzona w 1971 roku w Olsztynie Wilengowska jest absolwentką filologii polskiej oraz dziennikarstwa. Współtworzyła pismo literackie „Portret”. Zajmowała się także tworzeniem programów telewizyjnych i reportaży o tematyce kulturalnej, historycznej i ekumenicznej. Współpracuje z instytucjami kultury Warmii i Mazur oraz organizacjami pozarządowymi, m.in. Wspólnotą Kulturową „Borussia”, a także z TVP3 Olsztyn, gdzie tworzy program literacki. Prowadzi w Miejskim Ośrodku Kultury w Olsztynie warsztaty „Selfie słowem”. Razem z „Borussią” i Teatrem im. Stefana Jaracza przygotowała też autorski projekt „U noju/u nas”, na który składały się warsztaty i spotkania związane z tematami tożsamości, trudnego dziedzictwa, mniejszości czy genealogii.

Autorka książek prozatorskich „Japońska wioska” i „Zęby” po 18 latach opublikowała powieść „Król Warmii i Saturna”, za którą otrzymała nominację do Paszportu. Zdarzają się takie powroty w literaturze, które odbijają się szerokim echem i to jest właśnie przypadek tej powieści, którą nazwano powtórnym debiutem pisarki. Nominowana powieść to rodzinna historia o ojcu i córce, o Warmii, królestwie kształtem przypominającym „obuch tomahawka tnącego ostrzem mapę od Zalewu Wiślanego w dół”. Córka jest jedną ze 148 Warmjoków i Warmjoczek, którzy w spisie powszechnym zadeklarowali narodowość warmińską. „Ta rozłożona na lata rozmowa z ojcem jest dla córki grą o najwyższą stawkę, a dla nas, czytelniczek i czytelników, nie tylko zajmującą opowieścią, ale też jednym z najczulszych ojcowskich portretów w literaturze ostatnich lat” – pisał Maciej Robert. Królestwo ojca, Króla Warmii, nie jest wielkie, mieści się na 11. piętrze bloku w Olsztynie. Władca zarządza nim żelazną ręką, zwołuje rady duchów, wygłasza litanie i elegie do minionego świata, miota też błyskawice, ale jego panowanie szybko przemija. Dobrze więc, że córka nie czekała, aż będzie za późno („zu spät” – jak powtarza ojciec) na połączenie rodzinnych nitek historii i znalazła formę, żeby o tym opowiedzieć. Czasem brakuje jej słów, bo jak opowiedzieć o najtragiczniejszych momentach historii, choćby gwałtach radzieckich żołnierzy? Znalazła jednak dystans i oddech, żeby mówić o przeszłości, ale też o „najczulszych miejscach Warmii”.

Kto tym razem zdobędzie Paszport „Polityki”? Tegorocznych laureatów wyłoni kapituła składająca się z dziennikarzy „Polityki”. Zwycięzców poznamy 14 stycznia 2025 roku podczas uroczystej gali transmitowanej w telewizji TVN oraz na profilach tygodnika na Facebooku i YouTube. Tradycyjnie wręczona zostanie też nagroda specjalna, Kreatora Kultury. Po raz drugi swój Paszport przyznają jednemu spośród 21 nominowanych również czytelnicy „Polityki”. Głosować w plebiscycie można do 18 grudnia za pomocą formularza dostępnego subskrybentom tygodnika.

Przez ponad 30 lat istnienia nagrody kapituła Paszportów „Polityki” uhonorowała 203 laureatów, w tym 252 artystów i twórców (licząc zespoły), oraz wyróżniła 30 Kreatorów Kultury. Paszporty przyznawane są na ogół młodym twórcom między 30. a 45. rokiem życia, ale wśród laureatów zdarzali się też dojrzali artyści – 50- i 60-latkowie – oraz nastolatkowie. Najniższą średnią wieku odnotowano w kategorii „muzyka poważna” (29 lat). W ostatnich latach wiek laureatów we wszystkich kategoriach zdecydowanie się wyrównuje (30+). Kapituła dwa razy przyznała nagrody ex aequo i raz nagrodę specjalną pozaregulaminową.

Paszport w kategorii literackiej trafił do tej pory m.in. do Olgi Tokarczuk, Jerzego Pilcha, Andrzeja Sapkowskiego, Doroty Masłowskiej, Jacka Dehnela, Sylwii Chutnik, Szczepana Twardocha, Zygmunta Miłoszewskiego, Łukasza Orbitowskiego, Natalii Fiedorczuk, Małgorzaty Rejmer, Marcina Wichy, Grzegorza Piątka i Jacka Świdzińskiego.