Dzieła Knuta Hamsuna, Ferenca Molnára, Waldemara Bonselsa i innych pisarzy od 2023 roku w domenie publicznej
Nowy Rok to ważny moment dla dostępu do literatury. Tego dnia domena publiczna wzbogaca się o nowe książki pisarzy zmarłych przed 70 laty, co oznacza możliwość czytania i rozpowszechniania ich zgodnie z prawem i za darmo. Od 2023 roku dotyczy to takich twórców, jak noblista Knut Hamsun, autor „Chłopców z Placu Broni” Ferenc Molnár, twórca „Pszczółki Mai…” Waldemar Bonsels, a także Paul Éluard czy Elizabeth MacKintosh.
Domena publiczna jest kulturowym dobrem wspólnym ludzkości – składają się na nią dziedzictwo kulturowe, wspólny język, wiedza i informacje. Przechodzenie utworów do domeny publicznej 70 lat po śmierci autora pozwala udostępniać je bez ograniczeń majątkowego prawa autorskiego. Oprócz wydawców korzystają z takiej możliwości m.in. instytucje zajmujące się ochroną i rozpowszechnianiem dziedzictwa. Jedną z nich jest w Polsce chociażby biblioteka internetowa Wolne Lektury, która niemal w całości oparta została na dziełach z domeny publicznej.
W jaki sposób funkcjonują majątkowe prawa autorskie? „W momencie powstania nowego utworu zostaje on objęty monopolem prawno-autorskim, czyli to autorka lub autor decydują, czy i kiedy opublikują swoje dzieło, u jakiego wydawcy i za ile sprzedadzą prawa do tej publikacji (na zawsze albo na jakiś czas). Właściciele majątkowych praw autorskich mogą także zezwolić innym na tłumaczenia, adaptacje, obszerne cytowanie. Ten monopol po śmierci autorki lub autora przechodzi na spadkobierców, a jeśli i oni umrą, to na ich spadkobierców (albo pozostaje w rękach wydawcy). Monopol ustaje dopiero 70 lat po śmierci twórcy, a dokładnie 1 stycznia kolejnego roku” – tłumaczy prowadząca bibliotekę Wolne Lektury Fundacja Nowoczesna Polska.
Oznacza to, że z dniem 1 stycznia 2023 roku do domeny publicznej trafiają powieści, opowiadania, wiersze, eseje czy tłumaczenia, których autorami są osoby zmarłe w 1952 roku. Warto przy tym pamiętać, że w europejskim systemie prawnym osobiste prawa autorskie nigdy nie wygasają, a jedynie te majątkowe. Nadal więc mamy obowiązek przestrzegania wszystkich praw osobistych, takich jak zakaz plagiatu, obowiązkowe podawanie imion i nazwisk twórców czy zakaz zmieniania treści ich utworów. Natomiast od tej chwili możemy już rozpowszechniać i wykorzystywać ich dzieła bez pytania o zgodę i bez płacenia za to prawo, a także tworzyć adaptacje i przetwarzać, również w celach komercyjnych.
Trzeba jednak podkreślić, że w domenie publicznej znalazły się utwory opublikowane do momentu zgonu. Majątkowymi prawami autorskimi są więc nadal objęte wszystkie dzieła wydane pośmiertnie, a ich wykorzystanie wymaga uzyskania zgody i dokonania opłat licencyjnych przez 70 lat od premiery. Warto też dodać, że wejście do domeny publicznej oryginału dzieł literackich nie oznacza, że to samo spotkało przekład danego utworu. Na uwolnienie polskiej wersji musimy poczekać do czasu, gdy minie 70 lat od śmierci tłumacza. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, by dokonać własnego przekładu lub zlecić go komuś innemu. Tak uczynili chociażby wydawcy po przejściu do domeny publicznej książek Orwella. W 2021 i 2022 roku w księgarniach ukazało się wiele nowych tłumaczeń m.in. „Folwarku zwierzęcego” czy „Roku 1984”.
Spośród twórców, którzy w 2023 roku znaleźli się w domenie publicznej, polskich czytelników może zainteresować Knut Hamsun, norweski pisarz, laureat Nagrody Nobla w 1920 roku, skazany później za nazistowskie sympatie. Przełomowym dziełem w jego dorobku była powieść „Głód”. Autor stworzył poruszające studium głodu i wyobcowania w wielkim mieście. Bohater utworu, początkujący pisarz, przemierza ulice, place i przedmieścia dziewiętnastowiecznej Christianii (dziś Oslo), stolicy Norwegii, dręczony wyniszczającym ciało i umysł głodem, desperacko próbuje związać koniec z końcem. Opublikowany w roku 1890 „Głód” uważa się za arcydzieło zapowiadające modernistyczną literaturę psychologiczną XX wieku. Pisarz otrzymał Nobla w 1920 roku za „Błogosławieństwo ziemi”, jednak trwałe miejsce w pamięci czytelników zajmuje właśnie ta wczesna, eksperymentalna powieść. W książce, którą zresztą wzbraniał się nazwać powieścią, Hamsun zerwał ze sposobem opowiadania typowym dla powieści klasycznego realizmu. Przemierzając z bohaterem Christianię, niemal nie mamy dostępu do obiektywnego obrazu rzeczywistości, ponieważ przez cały czas pozostajemy w obrębie świadomości pierwszoosobowego narratora. Jego relacja, zmieniająca się czasem w monolog wewnętrzny przypominający strumień świadomości, jest jedynym dostępnym „obiektywem”, przez który obserwujemy świat. Od 1 stycznia „Głód” Knuta Hamsuna w przekładzie Franciszka Mirandoli przeczytamy bezpłatnie w bibliotece Wolne Lektury.
Kolejny godny uwagi twórca to Ferenc Molnár, jeden z najbardziej znanych przedstawicieli węgierskiej literatury pierwszej połowy XX wieku, który światowy rozgłos zyskał za sprawą powieści młodzieżowej „Chłopcy z Placu Broni”. W samej Polsce książka sprzedała się w nakładzie ok. 2,5 miliona egzemplarzy, do czego z pewnością przyczyniła się obecność na liście lektury obowiązkowych. Trudno jednak sprowadzić powodzenie tej powieści do szkolnego przymusu – poruszająca, napisana z polotem historia o poświęceniu, lojalności i harcie ducha cieszyła się ogromnym powodzeniem, a występujący w niej bohaterowie byli wzorami do naśladowania dla wielu młodych czytelników. Ale Ferenc Molnár to nie tylko „Chłopcy z Placu Broni”, ale też inne powieści poruszające kwestie nierówności społecznej czy asymilacji budapeszteńskich Żydów. Na uwagę zasługują też dramaty, które osiągały ogromny sukces na deskach światowych teatrów, przynosząc autorowi miano „Węgierskiego Moliera”. Być może przejście twórczości Molnára do domeny publicznej będzie okazją, by szerzej przybliżyć jego dorobek?
Niemiecki pisarz Waldemar Bonsels też znany jest w Polsce głównie ze swojego jednego dzieła – zbioru opowiadań „Pszczółka Maja i jej przygody” wydanego po raz pierwszy w 1912 roku. Książka opisywała perypetie tytułowej bohaterki i jej dojrzewanie od żądnej przygód młodej pszczółki do dorosłej członkini pszczelej społeczności. Historia stałą się podstawą wielu adaptacji, w tym popularnego serialu animowanego wyświetlanego wielokrotnie w naszym kraju. W polskiej wersji językowej piosenkę z czołówki śpiewał Zbigniew Wodecki. Sympatyczna pszczółka zdobyła rozgłos na całym świecie, a jej wizerunek znalazł się między innymi na odzieży, porcelanie, Kinder Niespodziankach czy grach komputerowych. Trzeba podkreślić, że do domeny publicznej przeszły utwory Waldemara Bonselsa, a nie charakterystyczna żółta postać, którą zapamiętaliśmy z animacji.
W 1952 roku w Związku Radzieckim odbył się proces, a następnie egzekucja trzynastu rosyjskich Żydów – pięciu pisarzy jidyszowych, a także literatów i osób publicznych – oskarżonych o szpiegostwo i zdradę w ramach antyżydowskich prześladowań prowadzonych przez stalinowskie władze. 12 sierpnia zamordowani zostali poeci Perec Markisz, Dawid Hofsztejn, Icyk Fefer i Lejb Kwitko oraz wybitny powieściopisarz Dawid Bergelson. Teraz ich opublikowane za życia utwory znalazły się w domenie publicznej.
Majątkowe prawa autorskie wygasły również do twórczości: Paula Éluarda – francuskiego poety dadaistycznego i surrealistycznego znanego z liryki miłosnej; Benedykta Hertza – polskiego dziennikarza i pisarza, autora antologii polskich baśni; Elizabeth MacKintosh – szkockiej autorki powieści detektywistycznych i historycznych, tworzącej m.in. pod pseudonimem Josephine Tey; Macedonio Fernándeza – argentyńskiego pisarza, humorysty i filozofa, który był mentorem Jorge’a Luisa Borgesa; Luciena Fabre’a – laureata Nagrody Goncourtów; Fultona Ourslera – autora powieści detektywistycznych publikowanych pod pseudonimem Anthony Abbot oraz zekranizowanej „Opowieści wszech czasów”, która opisywała historię narodzin, życia oraz śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa; Jeffery’ego Farnola – prekursora romansów historycznych rozgrywających się w okresie regencji; Anny Margolin – jednej z najwybitniejszych poetek jidysz w Stanach Zjednoczonych początku XX wieku; Marjorie Bowen – niezwykle płodnej brytyjskiej autorki głównie romansów historyczne, ale też opowieści grozy, kryminałów czy biografii, a także Feliksa Gwiżdża – polskiego legionisty, powstańca warszawskiego, działacza podhalańskiego, poety i tłumacza, autora m.in. piosenki „Przybyli ułani pod okienko”.
[am]
fot. od lewej: (1) Waldemara Bonselsa – Grete Kolliner/Wikimedia Commons, (2) Ferenca Molnára – Carl Van Vechten/Library of Congress, (3) Knuta Hamsuna – Anders Beer Wilse/Nasjonalbiblioteket
Kategoria: newsy
