Jak żyć po traumie?
Erich Maria Remarque „Na ziemi obiecanej”, Wyd. Bellona
Ocena: 9 / 10
Erich Maria Remarque, autor „Na Zachodzie bez zmian”, to bez wątpienia jeden z najważniejszych pisarzy XX wieku. Nazistowskie Niemcy umieściły go na indeksie autorów zakazanych, a jego książki były publicznie palone przez zwolenników Hitlera. Przede wszystkim za to, że ten rodowity Niemiec o francuskich korzeniach opowiadał się za pokojem. „Na Zachodzie bez zmian”, powieść traktująca o młodym niemieckim żołnierzu w okopach pierwszej wojny światowej, to przejmująco wierny obraz wojennej traumy i jej wpływu na ludzką psychikę. Za krwawym obrazem kryło się pacyfistyczne w wymowie przesłanie, a w militarnej wizji Nazistów nie było na to miejsca. Pisarz został zmuszony do ucieczki z Niemiec, a w końcu z Europy do USA. Powrócił dopiero po wojnie.
Ostatnim owocem jego twórczości była powieść „Na ziemi obiecanej”, która ukazała się niedawno nakładem wydawnictwa Bellona. To pierwsze polskie wydanie tej książki. Choć znany z wielokrotnego poprawiania tekstu Remarque nigdy jej nie ukończył, „Na ziemi obiecanej” to wciąż wyśmienita literatura.
Akcja powieści rozgrywa się wokół uciekiniera z ogarniętej wojną Europy. Jest rok 1944. Ludwik Sommer opuszcza obóz dla internowanych na Ellis Island w Nowym Jorku i zostaje wpuszczony do USA. Sommer ma za sobą uciekanie i ukrywanie się przed nazistami oraz kilkumiesięczny pobyt w obozie koncentracyjnym. Widział, jak jego ojciec został zastrzelony przez gestapo. W Nowym Jorku czuje się wreszcie bezpieczny. Próbuje zacząć życie od nowa. „Na ziemi obiecanej” to kronika tych starań.
Bohater i narrator zarazem snuje opowieść o sobie i spotkanych ludziach. Podobnych do niego uciekinierach, ale także osobach, które nigdy nie doświadczyły takiej grozy i okropieństw jak on sam. Przygląda się także własnemu zachowaniu, emocjom, relacjom z innymi ludźmi, reakcjom w różnych sytuacjach. To sprawia, że na blisko pół tysiącu stron Remarque odmalowuje bogaty w szczegóły świat ocalonych z zagłady, do tego w szczególnym momencie (na początku powieści jest lato 1944 roku, czas lądowania Aliantów w Normandii, a ogrom hitlerowskiej zbrodni wciąż nie jest znany), a zarazem wiernie oddaje stan ich umysłu.
Jednak „Na ziemi obiecanej” trudno traktować jako kolejną powieść o tematyce Holocaustu, głównie dlatego, że nie traktuje o nim samym, a jej bohaterowie należą do nieco innego rodzaju „ocalonych”. W przeważającej większości są to ci, którym udało się uciec przed obozem, wyjechać i końca wojny doczekać za oceanem, najczęściej w USA, „ziemi obiecanej”. Ludwik jest świadom tej odmienności doświadczenia, będącego jednocześnie powodem do wyrzutów sumienia. Dziś zdiagnozowano by u niego i innych mu podobnych ?syndrom winy ocalałego?, gdy człowiek czuje się winny, że udało mu się przeżyć.
Narrator Remarque?a, w odróżnieniu od pozbawionego emocji, „dziennikarskiego” stylu pisania w „Na zachodzie bez zmian”, jest tych emocji pełen, jest ich rozedrganym kłębkiem. Do tego nieustannie rozdzieranym ambiwalentnymi uczuciami. Przypomina gotującą się mieszaninę, która grozi wybuchem. I w końcu eksploduje zemstą. Jednak Remarque nie daje łatwych odpowiedzi. Nie uprawia „moralnej płycizny”, nawołując do „sprawiedliwej zemsty”. Jego bohatera cechuje wysoki stopień samoświadomości i szczerości wobec siebie, które pozwalają mu zrozumieć, że napędzana ślepym gniewem zemsta jest pułapką.
„Na ziemi obiecanej” to przejmujące studium duszy człowieka noszącego piętno tragedii, które towarzyszyć mu będzie do końca życia. Nawet w upragnionym raju, który z bliska okazuje się być mało niebieski, rozpoczęcie nowego życia jest niemożliwe. Powieść jest świadectwem destruktywnego wpływu, jaki przemoc wywiera na ludzi i jak pokiereszowanymi zostawia swoje ofiary. A jednak mimo bijącego niemal z każdej strony pesymizmu, Remarque szuka światła. Jest po stronie nadziei. Nie ma złudzeń, że życie po traumie może być takie samo jak przed nią, ale wierzy, że można znaleźć wyjście z ciemności, jeśli porzuci się gniew zatruwający serce czarną trucizną.
Krzysztof Stelmarczyk
Gdzie kupić:
Kup książkę w księgarni Selkar
Kup książkę w księgarni Lideria
Kategoria: recenzje
