Przeczytaj fragment powieści „Klasztor” Zachara Prilepina

15 czerwca 2016

klasztor-fragment
Prezentujemy fragment głośnej powieści Zachara Prilepina wyróżnionej nagrodą Bolszaja Kniga dla najlepszej rosyjskiej książki roku. „Klasztor” opowiada o więźniach pierwszego sowieckiego obozu koncentracyjnego, jaki urządzono w zabytkowym klasztorze na Wyspach Sołowieckich. Jak powiedział przewodniczący kapituły nagrody, Michaił Butow, „jest to książka poruszająca zawsze aktualny temat duchowych wyczynów, na jakie człowiek może się zdobyć, stając w obliczu represji politycznych i walki o przetrwanie”.

Im bliżej był klasztor ? tym głośniejsze mewy.

Monastyr był kanciasty ? same węgły, i niechlujny ? potwornie zapuszczony.

W jego zwietrzałym cielsku między omszałymi głazami ścian hulały przeciągi.

Ciężka bryła zdawała się tak ogromna, jakby nie została wzniesiona przez słabych ludzi, lecz nagle, całym swoim kamiennym ciężarem runęła z nieba i wszystkich, którzy się w niej znaleźli, uwięziła w potrzasku.

Artiom nie lubił patrzeć na klasztor: za każdym razem pragnął jak najszybciej minąć wrota i znaleźć się w środku.

? Już drugi rok tu tkwię, a za każdym razem, kiedy wchodzę do twierdzy, ręka sama mi się wyciąga, żeby się przeżegnać ? zwierzył się szeptem Wasilij Pietrowicz.

? To niech się pan żegna ? głośno odrzekł Artiom.

? Przed gwiazdą? ? zapytał Wasilij Pietrowicz.

? Przed świątynią ? warknął Artiom. ? Co panu za różnica ? gwiazda, nie gwiazda, ale świątynia stoi.

? Jeszcze by mi palce powyłamywali, lepiej durniów nie drażnić ? odrzekł po zastanowieniu Wasilij Pietrowicz i głębiej schował ręce w rękawach marynarki. Pod marynarką miał znoszoną flanelową koszulę.

? ?A w świątyni cała chmara prawie świętych na trzypiętrowych pryczach? ? dokończył myśl Artiom. ? Albo nawet trochę więcej, jeśli policzyć pod pryczami.

Dziedziniec Wasilij Pietrowicz zawsze przecinał szybko, ze spuszczonymi oczami, jakby nie chciał niepotrzebnie przyciągnąć czyjejś uwagi.

Na dziedzińcu rosły stare brzozy, stare lipy i górująca nad nimi stara topola. Artiomowi jednak najbardziej podobała się jarzębina ? jej jagody obrywano bezlitośnie albo do zaparzenia wrzątkiem, albo po prostu, żeby zjeść coś kwaśnego ? ale były okropnie gorzkie; tylko na samym czubku trzymało się jeszcze kilka gron, co dziwnie przypominało Artiomowi fryzurę matki.

Dwunasta robocza rota obozu sołowieckiego zajmowała jednokolumnowy refektarz dawnej cerkwi soborowej pod wezwaniem Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy.

Weszli do drewnianego przedsionka, pozdrawiając dyżurnych ? Czeczena, którego nazwiska i paragrafu Artiom wciąż nie potrafił zapamiętać, a zresztą nie bardzo chciał, i Afanasjewa ? agitacja antysowiecka, jak sam się pochwalił ? leningradzkiego poetę, który zagadnął wesoło: ?Jak tam w lesie jagoda, Tioma?? Odpowiedź brzmiała: ?Jagoda1 jest w Moskwie, zastępca szefa GPU. A w lesie my?.

Afanasjew cicho zachichotał, Czeczen zaś, jak wydało się Artiomowi, nic nie zrozumiał ? chociaż czy z ich twarzy można cokolwiek wyczytać? Afanasjew siedział rozwalony, jeśli to w ogóle możliwe, na taborecie, a Czeczen to chodził tam i z powrotem, to przykucał.

Zegar na ścianie wskazywał za kwadrans siódmą.

Artiom czekał cierpliwie na Wasilija Pietrowicza, który, nabrawszy wody z baku przy wejściu, sączył ją, posapując; Artiom w tym czasie opróżniłby kubek dwoma haustami? a w ogóle to wypił całe trzy kubki, a czwarty wylał sobie na głowę.

? My tę wodę musimy nosić! ? powiedział z niezadowoleniem Czeczen, z trudem dobywając z gardła każde rosyjskie słowo. Artiom wyciągnął z kieszeni kilka zmiętoszonych jagód i mruknął: ?Masz!?; Czeczen wziął, nie patrząc, co mu dają, a zorientowawszy się, z obrzydzeniem rzucił jagody na stół; Afanasjew złapał je kolejno i powrzucał do ust.

Natychmiast przy wejściu do refektarza uderzył ich w nozdrza zapach, od którego po całym dniu w lesie odwykli ? ohydnego ludzkiego brudu, niemytych, zmęczonych ciał; żadne zwierzę nie śmierdzi tak jak człowiek i żyjące na nim pasożyty; Artiom jednak dobrze wiedział, że już po siedmiu minutach przywyknie, zapomni o tym i stanie się częścią tego zapachu, tego zgiełku i bluzgów, tego życia.

Prycze były zrobione z okrągłych, zawsze wilgotnych żerdzi i nieheblowanych desek.

Artiom spał na drugim poziomie, Wasilij Pietrowicz dokładnie pod nim: zdążył już pouczyć Artioma, że latem lepiej spać na dole ? jest tam chłodniej, a zimą ? na górze, ??bo gdzie się wzbija ciepłe powietrze???. Na trzecim poziomie rezydował Afanasjew. Nie dość, że było mu najgoręcej, to jeszcze nieustannie kapało z sufitu ? skraplała się tam zgniła para oddechów i potu.

? Pan to chyba jest niewierzący, Artiom? ? indagował z dołu Wasilij Pietrowicz, ciągnąc rozpoczętą w drodze rozmowę i jednocześnie majstrując przy swoim zniszczonym obuwiu. ? Dziecię epoki, co? Pewnie naczytał się pan w dzieciństwie różnego draństwa? Dyr buł szczył2 w portkach, nawji czary3 w głowie, Bóg umarł śmiercią naturalną czy coś w tym guście, prawda?

Artiom nie odpowiadał, już próbując wywąchać, czy nie niosą kolacji ? chociaż rzadko dostarczano żarcie przed czasem.

Na jagody zabierał ze sobą chleb ? z chlebem jagody wchodziły lepiej, chociaż i tak nie zaspokajały dokuczliwego głodu.

Wasilij Pietrowicz postawił buty na podłodze z ostrożnym pietyzmem, właściwym niezblazowanym kobietom chowającym na noc swoją biżuterię. Potem długo przetrząsał swój dobytek i wreszcie oznajmił z goryczą:

? Artiom, znowu ukradli mi łyżkę, no niech pan sobie wyobrazi.

Artiom natychmiast sprawdził, czy ma swoją: tak, była na miejscu, i miska też. Grzebiąc w swoich rzeczach, rozgniótł pluskwę. Już raz ukradziono mu miskę. Pożyczył wtedy od Wasilija Pietrowicza dwadzieścia dwie kopiejki miejscowych pieniędzy i kupił miskę w sklepiku, po czym wydrapał na dnie literę ?A?, żeby rozpoznać swoją własność, jeśli znów ją ukradną. Doskonale zdawał sobie jednak sprawę, że to właściwie nie ma sensu: jeśli miska trafi do innej roty, raczej nie pozwolą mu sprawdzić, gdzie jest i kto ją wyskrobuje.

Rozgniótł jeszcze jedną pluskwę.

? Niech pan tylko pomyśli, Artiom ? powtórzył Wasilij Pietrowicz, nie doczekawszy się odpowiedzi i znów przeszukując swoje posłanie.

Artiom wymruczał coś niezrozumiałego.

? Co? ? zapytał Wasilij Pietrowicz.

? Pomyślałem ? odrzekł Artiom i dodał, żeby pocieszyć towarzysza: ? Kupi pan w sklepiku. A teraz zjemy kolację moją łyżką.

A tak w ogóle nie potrzebował węszyć ? kolację nieodmiennie zapowiadał śpiew Mojsieja Sołomonycza: ten bezbłędnie wyczuwał jedzenie i za każdym razem zaczynał nucić na kilka minut wcześniej, nim dyżurni wnieśli kadź z kaszą czy zupą.

Śpiewał z jednakowym przejęciem wszystko jak leci ? romanse, arie operetkowe, żydowskie i ukraińskie pieśni, próbował nawet śpiewać po francusku, chociaż tego języka nie znał ? co można było odgadnąć z rozpaczliwych min Wasilija Pietrowicza.

? Niech żyje wolność, niech żyje władza Rad! ? niegłośno, ale wyraźnie śpiewał Mojsiej Sołomonycz, jak się wydawało, bez cienia ironii. Czaszkę miał wydłużoną, włosy czarne, gęste, wyłupiaste, jakby zdziwione oczy, usta duże, z dobrze widocznym językiem. Śpiewając, pomagał sobie rękami, jakby chwytał przepływające obok w powietrzu słowa pieśni i budował z nich wieżyczkę.

Afanasjew i Czeczen, szurając nogami, wnieśli na kijach cynkowy bak, potem jeszcze jeden.

Na kolację ustawiano się plutonami, co zajmowało zawsze prawie godzinę. Plutonem Artioma i Wasilija Pietrowicza dowodził taki sam osadzony jak oni, były milicjant Krapin ? milczący, surowy, z przyrośniętymi płatkami uszu. Twarz miał zawsze zaczerwienioną, jakby poparzoną, a czoło wydatne, z wysuniętym wałem nadoczodołowym, dziwnie twarde z wyglądu, od razu nasuwające myśl o dawno widzianych stronicach z podręcznika zoologii, a może poradnika medycznego.

W ich plutonie, poza Mojsiejem Sołomonowiczem i Afanasjewem, byli rozmaici kryminaliści i recydywiści, terecki Kozak Łażecznikow, trzech Czeczenów, jeden staruszek Polak, jeden młody Chińczyk, osiłek z Małorosji, który w czasie wojny domowej zdążył powojować u dziesięciu atamanów, a w przerwach u czerwonych, oficer od Kołczaka, generalski pucybut przezwiskiem Samowar, dwunastu chłopów z rejonu czarnoziemnego i felietonista z Leningradu Grakow, dziwnie unikający kontaktów ze swym ziomkiem Afanasjewem.

Prócz tego pod pryczami, w panującym tam koszmarnym śmietniku ? kupie szmat i odpadków ? od dwóch dni gnieździł się bezprizorny, który pewnie uciekł albo z karceru, albo z ósmej roty, gdzie głównie trzymano takich jak on. Artiom raz podzielił się z nim kapustą, ale choć więcej tego nie zrobił, bezprizorny i tak spał w ich pobliżu.

?Skąd on ma pewność, Artiom, że go nie wydamy? ? zapytał retorycznie Wasilij Pietrowicz, nie bez lekkiej autoironii. ? Naprawdę tak marnie wyglądamy? Słyszałem kiedyś, że dorosły mężczyzna, niezdolny do popełnienia podłości albo w skrajnym przypadku zabójstwa, wygląda żałośnie. Jak pan myśli??

Artiom milczał, żeby nie zaniżać swojej męskiej wartości.

Przybył do obozu dwa i pół miesiąca temu, z czterech możliwych otrzymał pierwszą kategorię roboczą, zapewniającą mu godziwą pracę na każdym odcinku, bez względu na pogodę. Do czerwca był w trzynastej rocie, kwarantannowej, i miesiąc przepracował w porcie przy wyładunku. Jako tragarz Artiom próbował swoich sił jeszcze w Moskwie, od czternastego roku życia ? i do tego fachu był przyuczony, co natychmiast docenili dziesiętnicy i dyspozytorzy. Gdyby jeszcze lepiej karmiono i pozwalano więcej spać, byłoby całkiem znośnie.

Z kwarantannowej przenieśli Artioma do dwunastej.

Ta rota też nie należała do łatwych, choć rygor był nieco łagodniejszy niż w kwarantannowej. W dwunastej też harowali przy różnych pracach, często bez ograniczeń czasowych, aż do wypełnienia normy. Zwracać się osobiście do przełożonych nie mieli prawa ? wyłącznie przez dowódców plutonów. Co do Wasilija Pietrowicza z jego francuszczyzną, to Eichmanis w lesie pierwszy się do niego odezwał.

Przez cały lipiec pędzono dwunastą rotę częściowo do spławiania bali, częściowo do wywózki śmieci w samym klasztorze, częściowo do karczunku, a poza tym na sianokosy, do cegielni, do obsługi kolei. Miastowi nie zawsze umieli kosić, inni nie nadawali się do rozładunku, niektórzy trafili do lazaretu, inni do karceru ? partie bez końca wymieniano i mieszano.

Spławiania bali ? roboty najcięższej, wyczerpującej i mokrej ? Artiom na razie uniknął, a przy karczunku mocno się namęczył: nigdy nie przypuszczał, że drzewo może się trzymać ziemi tak mocno, głęboko i na tak różne sposoby.

? Gdyby nie rąbać korzeni po kolei, ale za jednym zamachem z ogromną siłą wyrwać cały pień, wyniósłby na swoich nieskończonych ogonach kawał ziemi wielki jak kopuła cerkwi Uspieńskiej! ? ni to z zachwytem, ni to ze zgrozą mawiał w swojej obrazowej manierze Afanasjew.

Norma na jednego człowieka wynosiła dwadzieścia pięć pni dziennie.

Więźniów dobrze sobie radzących, fachowców i majstrów przenoszono do innych rot, gdzie rygor był lżejszy ? ale Artiom ciągle nie mógł się zdecydować, gdzie może się przydać taki niedokończony student jak on i co właściwie potrafi. Poza tym taka decyzja to zaledwie połowa sukcesu; ktoś musi człowieka zauważyć i wezwać.

Po karczunku całe ciało bolało go, jakby się naderwał ? rano zdawało mu się, że nie da rady wstać do roboty. Wyraźnie schudł, zaczęło mu się śnić jedzenie, wiecznie węszył zapach pożywienia i ostro go czuł, ale młodość jeszcze go jakoś trzymała, nie dawała za wygraną.

Trochę mu pomógł Wasilij Pietrowicz, który podał się za doświadczonego leśnego zbieracza ? zresztą rzeczywiście tak było ? dostał przydział na jagody i wziął ze sobą Artioma ? ale obiad do lasu codziennie przywożono wystygły i poniżej normy: pewnie rozwożący go więźniowie podjadali sobie po drodze, a ostatnim razem w ogóle zapomnieli jagodziarzy nakarmić, tłumacząc się, że przyjechali, ale nie znaleźli zbieraczy, którzy rozeszli się po lesie. Ktoś się na rozwożących poskarżył, wlepiono im po trzy doby karceru, ale głodu to nie zaspokoiło.

Tego dnia na kolację była kasza gryczana; Artiom od dzieciństwa jadł szybko, a teraz, siedząc na pryczy Wasilija Pietrowicza, w ogóle nie zauważył, kiedy opróżnił miskę; wytarł łyżkę w podszewkę marynarki i podał ją starszemu towarzyszowi, który siedział z miską na kolanach i taktownie patrzył w drugą stronę.

? Bóg zapłać ? cicho i surowo powiedział Wasilij Pietrowicz, nabierając rozgotowanej, pozbawionej smaku kaszy, podpłyniętej śluzowatą wodą.

? Uhm ? odrzekł Artiom.

Dopiwszy wrzątek z puszki po konserwach, zastępującej kubek, wskoczył do siebie na górę, ryzykując, że zarwie pryczę, zdjął koszulę, podłożył ją sobie razem z onucami zamiast prześcieradła, żeby podeschły, wsadził ręce w rękawy szynelu, głowę okręcił szalikiem i prawie od razu zapadł w sen, zdążywszy tylko usłyszeć, jak Wasilij Pietrowicz mówi półgłosem do bezprizornego, który miał zwyczaj w czasie posiłku lekko pociągać jedzących za nogawki:

? Nie będę was żywić, jasne? Bo to chyba wy ukradliście mi łyżkę?

Jako że bezprizorny leżał pod pryczą, a Wasilij Pietrowicz na niej siedział, patrzącemu z boku mogło się wydawać, że więzień rozmawia z duchami, grożąc im głodem i surowo patrząc w przestrzeń.

Artiom zdążył jeszcze uśmiechnąć się do tej myśli i uśmiech spełzł mu z warg, kiedy już spał ? do wieczornej inspekcji pozostawała godzina, po cóż marnować czas.

W refektarzu jacyś więźniowie się bili, ktoś klął, ktoś płakał; Artioma nic to nie obchodziło.

W ciągu godziny zdążyło mu się przyśnić jajko na miękko ? zwyczajne gotowane jajko. Ze środka prześwitywało żółtko, jakby napełnione słońcem, roztaczające ciepło i pieszczotę. Artiom dotknął je z nabożeństwem i poczuł na palcach gorąco. Ostrożnie rozłamał jajko, białko rozdzieliło się na dwie części; w jednej, bezwstydnie nagie, kuszące, pulsowało żółtko ? nawet nie próbując go, wiedziało się, że jest nieprawdopodobnie, oszałamiająco smaczne i miękkie. Skądś wzięła się we śnie gruboziarnista sól ? i Artiom posolił jajko, wyraźnie widząc, jak spada na nie każdy kryształek i jak żółtko staje się posrebrzone ? miękkie złoto w srebrze. Przez jakiś czas Artiom wpatrywał się w rozłamane jajko, nie mogąc się zdecydować od czego zacząć: od białka czy od żółtka. Pochylił się modlitewnie nad jajkiem, żeby ostrożnie zlizać sól.

Ocknął się na sekundę, czując, że liże własną słoną rękę.

***

Monastyr Sołowiecki, gdzie rozgrywa się akcja książki, na zdjęciu z 1918 roku.

Monastyr Sołowiecki, gdzie rozgrywa się akcja książki, na zdjęciu z 1918 roku.

Z dwunastej roty nie wolno było wychodzić w nocy ? kibel pozostawiano do rana w środku. Artiom wyrobił w sobie nawyk wstawania między trzecią a czwartą ? szedł z zamkniętymi jeszcze oczami, na pamięć, z senną zaciekłością zdrapując z siebie pluskwy, nie widząc drogi? za to z nikim nie dzielił swojej czynności.

Wracając, rozróżniał już ludzi i prycze.

Bezprizorny spał na gołej podłodze, widać było jego brudną nogę; ?że też jeszcze nie zdechł? ? pomyślał przelotnie Artiom. Mojsiej Sołomonowicz chrapał melodyjnie i na różne tony. Wasilij Pietrowicz śpiąc, jak nie po raz pierwszy zauważył Artiom, wyglądał zupełnie inaczej ? groźnie i wręcz odpychająco, jakby przez jego codzienne oblicze prześwitywał ktoś inny, obcy.

Moszcząc się na jeszcze niewystygłym szynelu, Artiom, powiódł półprzytomnym wzrokiem po refektarzu ze stu pięćdziesięcioma śpiącymi więźniami.

Niesamowite! ? pomyślał, z przestrachem i zdziwieniem zaciskając powieki. ? Leży człowiek, nic nie robi, i tak? przez większość? życia?

Na drugim końcu refektarza błysnęła zapałka ? ktoś nie wytrzymał i postanowił rozgnieść chociaż jedną pluskwią rodzinę przy świetle. Pluskwy nawet w nocy nieustannie pełzały po słupkach prycz, po ścianach, spadały skądś z góry?

Artiom na moment otworzył oczy i w świetle zapałki zobaczył, jak ktoś z drugiego plutonu sięga do cudzego worka. Napotkał spojrzenie złodzieja, zamknął oczy, odwrócił się i na zawsze o tym zapomniał.

I zaraz obudził go poranny dzwon, obwieszczający godzinę piątą, a po chwili wrzask Afanasjewa:

? Rota, pobudka!

Dziś Artiom nienawidził Afanasjewa; wczoraj krzyczał inny dyżurny, z gardłowym głosem ? i Artiom nienawidził jego.

Minutę później ledwie widoczny we wstrętnym półmroku Mojsiej Sołomonowicz już śpiewał:

? Gdzie pani jest? Kto palce pani pieści? I gdzie się podział pani Chińczyk Li?4

Artiom zerknął na Chińczyka, który spał tuż obok, ale ten chyba nie słyszał słów pieśni: siedział na swoim drugim poziomie i gładził się po szyi i twarzy, jakby za pomocą dotyku na nowo odzyskiwał siebie, swoje ciało i świadomość.

? Ej, ty, operetka, zamknij się, kurwa! ? krzyknął któryś z kryminalnych, jeszcze leżących na pryczach.

Mojsiej Sołomonowicz urwał w pół słowa.

? Ja przecież cichutko ? powiedział w przestrzeń, rozkładając ręce. Umilkł zresztą na chwilę ? wkrótce znowu coś ledwie dosłyszalnie zanucił ? wnoszono jedzenie.

Można było stanąć w ogonku i czekać pewnie ze czterdzieści minut na swoją kolej, ale Artiom ćwiczył się w cierpliwości, żeby na próżno nie tracić czasu.

Przesiadł się bliżej lampy i zdążył podszyć kołnierzyk i przejrzeć miejscowe pisemko ?Wyspy Sołowieckie?, wydawane w łagrze przez samych osadzonych. Wasilij Pietrowicz wypożyczał je z biblioteki, chyba dla utrzymania na należytym poziomie niechęci do administracji obozu. Artiom czytywał w tym piśmie najczęściej stroniczkę poezji ? trzeba przyznać, bardzo słabej; wyróżniał się tam co najwyżej tylko Borys Szyriajew ze swymi dość udatnymi naśladownictwami. Ciekawe, czy wyszedł już na wolność, czy nie?? Wierszy z pisemka, bez względu na ich jakość, Artiom uczył się na pamięć i czasem powtarzał je sobie w myślach, sam nie bardzo wiedząc po co.

Dopiero po uporaniu się z tymi wszystkimi zajęciami Artiom stanął w kolejce: pozostało w niej już tylko kilka osób.

? Artiom, nie rozmyślił się pan? ? zapytał Wasilij Pietrowicz, oddając mu umytą łyżkę.

? Nie, nie pójdę ? odparł Artiom z uśmiechem, od razu zgadując, że chodzi o przydział pracy. ? Niech pan się za mną nie wstawia, nie warto.

? Cienko pan będzie śpiewał, mój drogi, jak pana skierują do spławu drewna. I nie pan pierwszy. Niech się pan opamięta ? powiedział surowo Wasilij Pietrowicz. ? Przez pięć dni z rzędu wyrabiałem na jagodach półtorej normy i dzisiaj wyznaczyli mnie starszym grupy. Niedługo na północno-wschodnim brzegu zacznie się wysyp czarnych porzeczek i malin, proszę to wziąć pod uwagę. A poza tym tu u nich rośnie wspaniała jagoda szyksza ? podobno bardzo pożyteczna i zdrowa.

? Nie ? powtórzył Artiom. ? Z moją? ?szykszą? jest wszystko w porządku.

? W lesie można zobaczyć prawdziwego polnego trzmiela, jak u nas, w guberni tulskiej ? już zupełnie bezradnie dodał Wasilij Pietrowicz. ? A pokrzywy wzrostu człowieka, pamięta pan, widzieliśmy? A ptaki? Ależ tam ptaki śpiewają!

? A jeden ptak tam tak terkocze, jakby ktoś strzelał, bardzo nieprzyjemnie ? odparł Artiom. ? I komarów w lesie jest trzy razy więcej. Nie chcę.

? Jeszcze pan będzie musiał przetrwać zimę ? nie dawał za wygraną Wasilij Pietrowicz. ? Nie ma pan pojęcia, co znaczy zima na Sołowkach!

? Zimą też zamierza pan zbierać jagody? ? zaśmiał się Artiom, natychmiast besztając się w duchu za opryskliwość, ale Wasilij Pietrowicz niczego nie dał po sobie poznać.

Mojsiej Sołomonowicz, mimo że śpiewał, wszystko słyszał. Nagle pojawił się obok pryczy Wasilija Pietrowicza i przerywając śpiew, zapytał:

? Zwalnia się miejsce w brygadzie? Artiom nie chce? I słusznie ? jest młody, zażarty, silny! Wasiliju Pietrowiczu, mógłbym go choćby na jakiś czas zastąpić. Niech pan na mnie nie patrzy tak niechętnie, nawet pan nie wie, jak potrafię wypatrzeć jagody w trawie, ja mam dar

Wasilij Pietrowicz tylko machnął ręką i poszedł załatwiać jakieś swoje sprawy.

? To co, umowa stoi? ? wołał za nim przymilnie Mojsiej Sołomonowicz. ? Odwdzięczę się, niedługo mam dostać paczkę od mamusi.

Mamusią Mojsiej Sołomonowicz nazywał i żonę, i matkę, i kilka swoich ciotek o różnym stopniu pokrewieństwa, i chyba jeszcze kogoś.

? A pana, Artiom, czeka wspaniała hydroterapia w sołowieckim kurorcie ? dodał, mrugając wielkim jak jajko okiem. ? Trzyletni pobyt gwarantuje żelazne zdrowie do końca życia. A panu przecież dali trzy?

Artiom zeskoczył ze swojej pryczy i spytał: ?A panu?? takim tonem, że Mojsiej Sołomonowicz natychmiast zszedł mu z oczu.

? Ty jełopie. ? Nagle przy pryczy pojawił się Krapin. ? Zdechniesz tam.

Taki miał zwyczaj: obrazić kogoś, a potem stać jeszcze przez chwilę, czekając na odpowiedź. Artiom milczał; z zagryzioną wargą patrzył na dowódcę plutonu jak na puste miejsce, myśląc tylko dwa słowa: ?Cholerny kretyn?. Bał się, że ten go uderzy, a jeszcze bardziej się bał, że wszyscy zobaczą, że go uderzono.

Mojsiej Sołomonowicz niby grzebał w swoich rzeczach i przetrząsał swoje bluzy, ale po jego plecach było widać, że z całych sił nasłuchuje, czym się to skończy.

Zarządzono zbiórkę na poranny apel.

Ustawiali się w korytarzu. W wyjściu utworzył się zator: kłócili się z kimś rozeźleni Czeczeni, zawsze trzymający się razem; Krapin trzymanym w ręku drynem ? pałką do bicia ? poganiał kryminalnych, których szczególnie nie lubił, na co ci odpowiadali skrywaną nienawiścią; jakby przypadkowo oberwał drynem także Artiom, był jednak pewien, że Krapin wie, kogo bije, i uderzył go umyślnie.

? Boli? ? spytał ze współczuciem Wasilij Pietrowicz, kiedy ustawiali się w szeregu; widział, jak Artiom się krzywi.

? Moja mama, kiedy dopominaliśmy się z bratem o kolację, zawsze mawiała żartem: ?Na chłopca psotnego kija dębowego!? ? nagle przypomniał sobie Artiom, uśmiechając się niewesoło. ? Gdyby wiedziała?

Kiedy bez końca czekali w szeregu, nie mógł przestać myśleć o Krapinie. Uparcie patrząc przed siebie, i tak wciąż widział o dziesięć metrów dalej wydatne czerwone czoło i przyrośnięty płatek ucha.

Bardzo nie chciał zwrócić na siebie uwagi tego posępnego typa i stać się przyczyną jego niezbyt przyjemnego rozdrażnienia: poskarżyć się tutaj człowiek nie ma komu, nic nie może zrobić? za to jemu mogą zrobić, jak najbardziej.

Od pierwszego dnia w łagrze zrozumiał jedno: najważniejsze, żeby cię nie rozpoznawali, nie pamiętali i nie dostrzegali ci wszyscy, którzy nie powinni cię widzieć ? a teraz stało się dokładnie na odwrót. Artiom nie obawiał się bólu ? nie czułby się szczególnie upokorzony, gdyby dostało mu się jak równemu pośród wszystkich pozostałych; bolało go, że się tak wyróżnił.

?I czemu ten kretyn się uczepił mojego przydziału ? myślał ze smutkiem i gniewem. ? Ja się żadnej roboty nie boję! Może chcę zostać przodownikiem pracy, żeby skrócono mi wyrok? A jagód tyle bym nie zebrał ani tej pieprzonej szykszy?.

Pogrążony w myślach nie spostrzegł, kiedy przy sprawdzaniu obecności nadeszła jego kolej i ocknął się dopiero, gdy szturchnięto go łokciem.

? Który numer? ? zapytał przerażony stojącego obok więźnia; był to Chińczyk, który kalecząc język, powtórzył swój numer w szeregu ? Artiom uświadomił sobie, że dopiero co słyszał właśnie tę liczbę i podał następną.

Kątem oka uchwycił jeszcze jedno wściekłe spojrzenie Krapina.

Do diabła! ? zwymyślał się w duchu; miał ochotę się rozpłakać, jak w dzieciństwie, kiedy przydarzała mu się taka zła passa.

? Baaczność! Równaj do środka! ? wrzasnął starszy roty.

Starszym roty był u nich Gruzin o nazwisku, a może przezwisku, Kuczerawa ? niewysoki typ z wyłupiastymi oczami i lśniącymi zakolami, do złudzenia przypominający Artiomowi diabła. Jak wszyscy starsi rot w obozie, ubrany był w granatowy garnitur z szarymi naszywkami i czapkę z daszkiem, której nie lubił nosić i często zdejmował, natychmiast ocierając spoconą głowę brudną chusteczką.

? Czołem, dwunasta rota! ? ryknął Kuczerawa, wytrzeszczając wściekłe oczy.

Artiom, tak jak go uczono, policzył do trzech i wrzasnął na całe gardło:

? Czołem! ? pragnął się wyróżnić przynajmniej krzykiem: ale czy ktoś zauważy twoją gorliwość w całym chórze?

Starszy roty zameldował dyżurnemu obozu o stanie liczbowym i że nic się nie wydarzyło.

Czekista przyjął meldunek i natychmiast odszedł.

? Odszczepieńcy, złodzieje, symulanci i inne swołocze! ? z silnym akcentem zwrócił się do szeregu starszy, który wyglądał tak, jakby pił całą noc i spał tylko godzinę przed pobudką; oczy miał czerwone, co jeszcze potęgowało podobieństwo do diabła. ? Daję wam powtórne ostrzeżenie: za grę w karty i za wyrób kart?

Dalej, nie wstydząc się klasztornych murów, starszy zaklął paskudnie, w dodatku myląc słowa ? nie ??twoja mać?, ale ?wasza mać?. Potem długo milczał, zbierając myśli i chyba od czasu do czasu zapadając w drzemkę.

? I po drugie! ? przypomniał sobie i zatoczył się. ? We wrześniu wznowi działalność obozowa szkoła dla osadzonych. Szkoła ma dwa oddziały. Pierwszy ? do likwidacji całkowitego analfabetyzmu i drugi ? dla mało piśmiennych. Ten drugi z kolei dzieli się jeszcze na trzy grupy: dla początkujących, dla średnio zaawansowanych i dla zaawansowanych. Oprócz pisania i matematyki będą uczyć?. tego? nauk przyrodniczych z geografią? i nauki o społeczeństwie.

Przez szereg przeleciał cichy śmieszek; ktoś zapytał, czy na geografii będą uczyć, jak najkrótszą drogą dotrzeć z Sołowek do Londynu i czy przy okazji nauczą analfabetów angielskiego.

? Tak, nauczą ? odpowiedział nagle starszy roty, dosłyszawszy swym niezbyt czujnym uchem rozmowy w szeregu. ? Będą specjalne kółka języka angielskiego, francuskiego i niemieckiego, a poza tym kółko literackie i przyrodniczo-naturalistyczne ? z ostatnim słowem poradził sobie z trudem, ale Artiom uchwycił sens.

Obok Artioma stał kołczakowski oficer Burcew, zawsze schludny, przylizany, bardzo precyzyjny w działaniu i ruchach ? podczas przemowy Kuczerawy jego starannie wygolona szczęka pogardliwie podrygiwała. Charakterystyczne, że oprócz Burcewa w oddziale znajdował się riazański chłop, były czerwonoarmista, Awdiej Siwcew, nawiasem mówiąc, półanalfabeta.

Starszy roty, borykając się z trudnymi słowami, zdołał się trochę otrząsnąć ze snu.

? Połowa z was nie umie czytać i pisać. ? A druga połowa zna trzy języki ? pomyślał ponuro Artiom, zerkając na Burcewa. ? Nadajecie się tylko do odstrzału! Ale władza radziecka postanowiła was wykształcić, żeby był z was jakiś pożytek. Niepiśmienni uczą się obowiązkowo, reszta ? wedle życzenia. Chętni mogą się zapisać już teraz. ? Kuczerawa drżącą dłonią otarł usta i machnął ręką, co tego niełatwego dlań poranka oznaczało komendę ?spocznij!?.

? A jak się zapiszemy do szkoły, to zwolnią nas z roboty? ? zapytał ktoś, przekrzykując gwar, kiedy szereg już się zmieszał.

? Szkoła zaczyna się po robocie ? odparł starszy półgłosem, ale wszyscy usłyszeli.

Ktoś zachichotał szyderczo.

? A wy byście zamiast do roboty chcieli do szkółki, szakale? ? wrzasnął nagle starszy i wszystkim od razu odechciało się śmiać.

Przydziały załatwiano na miejscu ? przy stolikach siedzieli dyspozytorzy i rozporządzali,
kto gdzie.

Kiedy Artiom czekał na swoją kolej, Krapin podszedł do jednego ze stołów ? na jego widok Artioma zaświerzbiły plecy w tym miejscu, w które dostał drynem.

Przeczucie go nie oszukało ? Krapin wracając na miejsce, rzucił przez ramię:

? Przyzwyczajaj się do nowego miejsca. Niedługo zostaniesz tam na zawsze.

Stojący z przodu Wasilij Pietrowicz odwrócił się i pytająco spojrzał na Artioma. Ten wzruszył ramionami. Między łopatkami spłynęła mu kropla potu. Lewe kolano silnie i wstrętnie dygotało.

Dyspozytor zapytał Artioma o nazwisko i mrugnąwszy w mętnym świetle ?nietoperza?, powiedział:

? Ty na cmentarz.

Awdiej Siwcew wciąż szukał kolejki zapisujących się do szkoły. Żadnej kolejki nie było.

Więźniowie w klasztorze.

Więźniowie w klasztorze.

Robota wcale nie była taka trudna, niepotrzebnie się obawiał.

A nawet uściskali się z Wasilijem Pietrowiczem na pożegnanie; ten, tak jak zamierzał, znów wyruszył na jagody, tym razem zabierając Mojsieja Sołomonowicza.

? Artiom? ? zaczął uroczyście Wasilij Pietrowicz, trzymając go za ramiona.

? Już dobrze, dobrze ? opędził się Artiom, żeby się do końca nie rozkleić. ? Gdyby Krapin chciał mnie naprawdę ukarać, wysłałby mnie do mieszania gliny? Zaraz się dowiemy, co to za cmentarz. Może mnie wcielili do chóru.

W klasztorze sołowieckim pozostała tylko jedna czynna cerkiew ? Świętego Onufrego, stojąca na cmentarzu. Od kiedy na czele obozu stanął Eichmanis, znów pozwolono tam odprawiać nabożeństwa i mógł na nich bywać każdy osadzony, który miał stałą przepustkę na wychodzenie poza mury klasztoru.

? Śpiewacy u świętego Onufrego to jest coś! Takich nie znajdziesz we wszystkich cerkwiach sowieckiej Rosji ? powiedział z szerokim uśmiechem Wasilij Pietrowicz. ? Mojsiej Sołomonowicz tam też się napraszał. Ale tam jest już cała kolejka artystów operowych. Takie barytony i basy, że och?

Oczywiście Artiom został skierowany nie do chóru, tylko do rozbiórki starego cmentarza po drugiej stronie wyspy.

W jego brygadzie znaleźli się Awdiej Siwcew, Czeczen Hasajew i Kozak Łażecznikow, który zawsze przedstawiał się imieniem i otczestwem: ?Timofiej Stiepanycz?, co, nawiasem mówiąc, bardzo pasowało do jego kędzierzawej brody i krzaczastych brwi. ?Takie brwi i broda ? każdy otczestwo doda? ? mawiał o nim Wasilij Pietrowicz w swojej ciepłej, wcale nie sarkastycznej manierze.

? A czegój to krzyże łamać? ? zapytał Siwcew konwojenta, kiedy doszli na miejsce.

Tak w ogóle rozmowy z konwojentami były zabronione, ale zakaz wiecznie łamano.

? Obora tu będzie ? powiedział ponuro konwojent; z jego miny trudno się było rozeznać czy żartuje, czy mówi serio.

? Klasztor już zamienili w oborę, a tera się wzieni za cmentarze ? mruknął cicho Siwcew.

Konwojent nie odpowiedział; usiadł na ławeczce obok najbliższego grobu i wyjął
papierosa z papierośnicy.

Pewnie ją odebrał jakiemuś tutejszemu nieszczęśnikowi ? pomyślał przelotnie
Artiom.

Konwojent nie miał karabinu ? często chodzili bez broni, a przy wielu robotach w ogóle nie było strażników. Konwojentów werbowano spośród byłych czekistów, którzy trafili do obozu ? najczęściej prawdziwych kanalii.

Mówiono, że w sprzyjających okolicznościach ? i oczywiście mając broń ? konwojent może zabić więźnia: za grubiaństwo albo jeśli mu się spodoba jakaś rzecz, na przykład taka papierośnica ? a potem nakłamać coś w rodzaju ?o mało nie uciekł, towarzyszu dowódco?.

Artiom jednak takich wypadków nie widział, w pogłoski zbytnio nie wierzył, poza tym nie miał żadnych wartościowych rzeczy, a uciekać nie zamierzał. Zresztą dokąd uciekać ? przed nim całe życie, jego nie przegoni.

Pojawił się dziesiętnik, który po drodze zboczył na jagody; w ręku trzymał jedną siekierę, pod pachą drugą. Jeszcze z daleka wrzasnął, plując niedojedzonymi jagodami:

? Co tak stoicie? Na całą robotę macie jeden dzień! Żeby mi do wieczora nie było tu ani cmentarza, ani krzyży? ani nagrobków! Wszystko zwalacie na jedną kupę! Póki nie skończycie roboty ? fajrantu nie będzie! Choćbyście mieli tu grzebać do rana! Spać będziecie w grobach, a nie odejdziecie!

? Szkielety też wyciągać? ? zapytał Siwcew.

? Ja z ciebie szkielet wyciągnę! ? rozdarł się jeszcze głośniej dziesiętnik.

? Do roboty, szkapo pierdolona! ? wrzasnął nagle na Siwcewa konwojent, zrywając się z ławki.

Ten odskoczył, jak przed płonącą głownią, chwycił za pierwszy z brzegu stary krzyż i przewrócił się razem z nim.

Tak rozpoczęła się robota.

Cmentarz jak cmentarz ? przekonywał sam siebie Artiom. ? Jak ścinasz drzewo, to jest przynajmniej żywe, a tu wszyscy martwi.

Na początku odczytywał i zapamiętywał imiona pochowanych tu mnichów, ale po godzinie jego pamięć już nie mogła ich pomieścić. Utkwiła mu tylko jedna data ? jego urodzin, ale sto lat temu, tego samego dnia i też w maju. Data śmierci ? 1843, grudzień.

Mało? ? pomyślał Artiom z lekkim uśmiechem, ni to o zmarłym, ni to o sobie; i pomyślał jeszcze: ? Ciekawe, jak to u nas będzie w 1943?

Było słonecznie; w słońcu zawsze latało znacznie mniej owadów.

Najpierw Artiom, potem Czeczen, a następnie Łażecznikow rozebrali się do pasa. Tylko Siwcew pozostał w koszuli; jak większość chłopów, szyję miał ogorzałą, pomarszczoną, a widoczne w rozcięciu koszuli ciało białe.

Stopniowo wszyscy wpadli w dziwny ferwor: krzyże wyłamywali z dziką zaciekłością, jeśli się nie poddawały ? rąbali. Siwcew zręcznie posługiwał się powierzoną mu siekierą; płotki rozhuśtywali, a kiedy te stawiały opór, łamali je i deptali. Nagrobki początkowo znosili w jedno miejsce i starannie układali, jakby mogły się jeszcze przydać i jakby zmarli mieli potem odszukać na nich swoje imiona i z powrotem ułożyć je na mogiłach.

? Wybaczcie, że przeszkadzamy ? powtarzał Kozak Łażecznikow, czytając imiona ? ?Jelisieju Sawwatjewiczu? Tichonie Mironowiczu? i wy wybaczcie, Pantielejmonie Iwanyczu? ? Ale potem zadyszał się, spocił i umilkł. Po godzinie każdy pomnik wyrywali już bez szacunku i litości, podnosili stękając, taszczyli wśród ochrypłych przekleństw i rzucali byle jak.

Chwilami na ich twarzach malowało się coś na kształt lubowania się świętokradztwem.

Czy to jest grzech, czy nie? ? znów z roztargnieniem zastanawiał się Artiom, ciężko dysząc i co chwila ocierając czoło. ? Gdybym to ja tak leżał w ziemi, czy byłoby mi przykro? że nie ma nade mną krzyża? a kamień nagrobny z moim imieniem? leży przemieszany? z innymi? daleko od grobu?

Te rozmyślania przerwał Siwcew: w pewnej chwili, przechodząc obok konwojenta, powiedział półgłosem:

? A o koniu nie wolno tak mówić, bracie. Na koniu cały chłopski świat się trzyma. A ty pewnie całe życie w mieście, co? Jesteś z tych fabrycznych?

? Co? ? nie zrozumiał konwojent; Siwcew odszedł ze swym połamanym drewnianym krzyżem w stronę wielkiego stosu, gdzie było już ich ze sto, a może i więcej.

Robotę skończyli zaskakująco szybko ? pokonali za jednym zamachem wszystkich zmarłych.

Krzyże wyglądały dosyć strasznie: jakby odbyła się tu wielka bijatyka między inwalidami o kulach.

Stos podpalił z jednej strony dziesiętnik, który nie mógł sobie odmówić tej przyjemności, a z drugiej Czeczen, który potem z rosnącym zapałem krzątał się wokół ogniska, poprawiając płonące kawałki drewna i wrzucając w sam żar te, które zsunęły się ze sterty.

Płomienie buchały z trzaskiem wysoko w niebo.

? Ony wszystkie są już w raju ? powiedział Siwcew, uspokajając nie tyle Artioma, co siebie. ? Zmarłym krzyże niepotrzebne, krzyże potrzebne żywym. A dla żywych tu rodziny nie ma. My tera bez rodu.

Kiedy stos się dopalił, dziesiętnik posępnie obszedł miejsce byłego cmentarza. Nie było już nic do zrobienia na tej brzydko rozrytej, jakby spłyconej ? i wymarłej ? ziemi. Może tylko kamienie nagrobne odnieść jeszcze dalej, wrzucić do wody albo zakopać ? ale takie polecenie nie padło.

Artiom nagle z bólem uzmysłowił sobie, że teraz wszyscy zmarli spoczywający w ziemi już na zawsze są nadzy. Byli przykryci, a teraz są jak dzieci bez kołder w wyziębionym domu.

I co? ? zapytał sam siebie. ? Co z tym zrobić?

Potrząsnął głową ? i wyrzucił to z myśli, zapomniał.

Do twierdzy przyszli jeszcze za widna.

Czeczen na pozór był pochmurny jak zwykle, ale wewnętrznie wydawał się czymś wzburzony. Już kiedy zbliżali się do kremla, a od zbudowanych z głazów klasztornych murów doleciał ich szczególny, ciężki zapach, nagle przemówił gniewnie:

? Jakby nam kazali burzyć nasz cmentarz, nikt by go nie ruszył. Umarłby, a nie ruszył. A wyście go rozwalili.

? Łżesz, suko ? warknął wściekle Łażecznikow ze spurpurowiałą twarzą.

? Sam jesteś suka ? niemal wyskandował Czeczen.

Gruba niczym kość żyła na szyi Łażecznikowa tak nabrzmiała, że zdawało się, iż wystarczy ją zerwać ? a głowa zwiśnie na bok. Zrobił krok w stronę Czeczena z rozpostartymi rękami i wyciągniętymi palcami, jakby chciał go połaskotać pod boki, ale konwojent krzyknął: ?No, dalej!? ? i popchnął Kozaka w plecy.

? Dokończymy w rocie ? obiecał Czeczenowi Łażecznikow.

Po chwili jednak nie wytrzymał:

? Jestem z tereckich Kozaków. Jakeśmy was, drani, pędzili, toście cmentarza ze sobą nie zabierali, zostawialiście nam swoich nieboszczyków, żebyśmy ich tratowali.

? Tak, tak ? zgodził się Czeczen, i to jego ?tak, tak? zabrzmiało jak krzyk jakiegoś wielkiego, nastroszonego ptaka. ? To cali wy: najpierw zdeptać cudzy cmentarz, a potem swój.

Łażecznikow znów żachnął się gwałtownie i obejrzał za siebie w próżnej nadziei, że konwojent gdzieś zniknął ? ale nic z tego: szedł za nimi z obojętną miną.

? Co z tobą? Nie słyszysz, jak tu się chrześcijan poniewiera? ? zapytał go gniewnie Łażecznikow.

? I kogo ty pytasz o chrześcijan? ? zaśmiał się krótko Czeczen, zerkając na konwojenta. ? Nie macie już swojego Boga ? co to za Bóg, skoro ma takich wiernych!

? Czeczeni też kiedyś byli chrześcijanami, dawno temu? ? odezwał się nagle Artiom, który fascynował się w dzieciństwie opowieściami Bestużewa-Marlińskiego i z rozpędu przeczytał wtedy wszystko, co znalazł na temat Kaukazu.

Hasajew popatrzył na niego jak na dzieciaka, który wtrącił się nagle do rozmowy dorosłych, i nic nie powiedział, tylko zadrgała mu szczęka.

Artiom zwymyślał się w duchu: Czemuś się wtrącił, durniu?

Oj, dureń ze mnie ? powtarzał, kiedy szli przez klasztorny dziedziniec. ? Dureń, dureń, dureń, kompletny dureń?

Powtarzał to tak długo, że wreszcie zapomniał, z jakiego powodu tak sobie wymyśla.

W rocie wydano im za dobrą robotę po pierożku z kapustą.

? Nie wiadomo, co z nim zrobić ? zjeść czy się udławić ? powiedział Siwcew, patrząc wrogo na pierożek, jakby ten był żywy; ale zjadł go i jeszcze zebrał z kolan okruszki.

Do kolacji pozostawała jeszcze godzina i Artiom zdążył się zdrzemnąć; zauważył, że w rocie Łażecznikow i Hasajew rozeszli się, nawet nie próbując dokończyć rozmowy.

Łażecznikow przetrząsał na pryczy swoje znoszone łachy z taką uwagą i podejrzliwością, jak zapewne sprawdzał u siebie nad Terekiem końską uprząż czy rybackie sieci, a Czeczen półgłosem pogadywał z ziomkami ? z daleka wydawało się, że porozumiewają się nie słowami, ale na migi, gestami i szybkim obnażaniem zębów.
_
Przypisy:
1 Jagoda Gienrich Grigorjewicz (1891?1938), szef organów bezpieczeństwa, w latach dwudziestych zastępca szefa OGPU, kontynuacji Czeki.
2 Fragment wiersza z 1913 roku futurysty Aleksego Kruczonycha, napisanego tzw. językiem
pozarozumowym.
3 Pierwotny tytuł powieści „Kapli krowi” („Krople krwi”), pierwszej części trylogii Fiodora Sołoguba „Tworimaja liegienda” („Tworzona legenda”) z 1905?1912.
4 Romans Aleksandra Wertyńskiego „Liliowy Negr”.

klasztorZachar Prilepin „Klasztor”
Tłumaczenie: Ewa Rajewska-Olejarczuk
Wydawnictwo: Czwarta Strona
Liczba stron: 656

Opis: Klasztor-więzienie na Wyspach Sołowieckich ? pierwszy sowiecki obóz koncentracyjny zwiastujący nadejście nowej mrocznej epoki. W odizolowanej od świata kolonii mieszkają obok siebie czerwonoarmiści i ich byli przeciwnicy z wojny domowej, kryminaliści i przedrewolucyjna elita, intelektualiści, poeci i niepiśmienni chłopi, Kozacy i Czeczeni, czekiści i kontrrewolucjoniści, zachodni dyplomaci, aktorzy i kościelni hierarchowie. To dziwne fantasmagoryczne miejsce, w którym naturalnie sąsiadują ze sobą grypsera, język literacki i bolszewicka nowomowa, kaci zamieniają się miejscem z ofiarami, a bestialstwa czekistów są tak samo na porządku dziennym, jak salony literackie i konne przejażdżki. W tej odludnej scenerii rosyjskiej Północy rozgrywa się tragiczna i piękna historia o miłości, samotności i granicach ludzkiej wolności. „Klasztor” ? powieść porównywana przez krytyków swoim rozmachem i atmosferą do obrazów Boscha, dzieł Dostojewskiego i „Czarodziejskiej góry” Tomasza Manna ? to największe wydarzenie literackie w Rosji w ostatnich latach.

Tematy: , , , , , ,

Kategoria: fragmenty książek