Prowokacyjna satyra na stosunki rasowe i kulturę sensacji. Fragment powieści „Ofiara” Joyce Carol Oates

26 listopada 2016

ofiara-oates-fragment
„Ofiara” to powieść Joyce Carol Oates inspirowana autentycznym przypadkiem Tawany Brawley, czarnoskórej nastolatki z Nowego Jorku, która zyskała rozgłos pod koniec lat 80., twierdząc, że została zbiorowo zgwałcona, co okazało się nieprawdą. W swej najnowszej książce jedna z najpopularniejszych amerykańskich pisarek, wymieniana wśród potencjalnych kandydatek do literackiej Nagrody Nobla, podejmuje dialog z czytelnikiem na temat rasy, wykorzystywania seksualnego i charakteru prawdy. Polecamy fragment powieści w przekładzie Tomasza Kłoszewskiego.

Matka

6 PAŹDZIERNIKA 1987 ROKU, PASCAYNE, NEW JERSEY

?Widział kto moją córeczkę? Moje dziecko? Mój skarb??.

Krzyk narastał, jakby zbliżał się pochód, a przecież była sama. Szła Camden Avenue w Red Rock, ubogiej dzielnicy Pascayne, na którą składało się dwanaście przecznic leżących blisko siebie między autostradą stanową a rzeką Passaic. Szła w cieniu majaczącego nad nią złowróżbnie mostu Pitcairn Memorial niczym starotestamentowa matka, która poszukuje zaginionego dziecka. Szła, zataczając się w niezdarnym pośpiechu, w zawiązanej niedbale na głowie ciemnoczerwonej chustce, a ubranie wisiało luźno na jej obfitym, pozbawionym talii ciele. Na ulicach Depp, Washburn, Barnegat i Crater byli tacy, którzy rozpoznawali jej twarz, chociaż nie wiedzieli, jak się nazywa, i tacy, którzy znali ją jako Ednettę ? Ednettę Frye, jedną z kobiet Anisa Schutta. Większość nie była pewna, czy Anis Schutt nadal żył z tą kobietą w średnim wieku i czy w ogóle kiedyś z nią mieszkał. Widzieli ją i obcy, którzy nigdy nie słyszeli o Ednetcie Frye ani o Anisie Schutcie, ale stawali w miejscu na widok bólu malującego się na jej twarzy i błagalnego spojrzenia, na dźwięk niskiego, gardłowego, drżącego głosu: ?Czy kto widział moją dziewczynkę? Sybillę??.

Był późny, oślepiająco jaskrawy poranek cuchnący rzeką Passaic ? słodkawy, chemiczny odór mieszał się z ostrą, cierpkawą wonią zgnilizny. Poranek, który nastał po ulewnej nocy ? na popękanych chodnikach stały kałuże lśniące jak sreberka po czekoladkach.

?Sybilla, moja córeczka, widział ją kto??.

Zrozpaczona matka miała przy sobie fotografie, które pokazywała spłoszonym, choć najczęściej życzliwym ludziom; rozmawiała z nimi, wykorzystując coś pozornie przypadkowego ? nieupozowane zdjęcia ciemnoskórej dziewczyny o błyszczących oczach, z leciutkim zezem i dziecinnym, szczerbatym uśmiechem. Na niektórych fotografiach dziewczynka miała nie więcej niż jedenaście lub dwanaście lat, na nowszych wyglądała na czternaście. Czarne, bujne i sztywne włosy zaplecione w warkoczyki były zebrane z tyłu nad zmarszczonym czołem i przewiązane jaskrawą wstążką. Gęste rzęsy ocieniały ciemne migdałowe oczy ? takie jak u matki.

?Sybilla wygląda młodo jak na swój wiek, jest ufna, do każdego się uśmiecha?.

W zakładzie fryzjerskim Jubilee, w salonie manikiuru Ruby?s Nails, w knajpce Jax Rib Joint, w koreańskim spożywczaku, w biurze Liberty (poręczenia majątkowe), w lombardzie Scully?ego, w sklepie charytatywnym Pascayne Veterans, w ośrodku pomocy społecznej hrabstwa Passaic i w zatłoczonej stołówce szpitala James J. Polk Memorial, a także na wystawionym na hulające wiatry placu Hicks Square i na kilku pokrytych graffiti przystankach autobusowych na Camden zdyszana Ednetta Frye gotowa była pytać każdego ? czy ktoś widział jej córkę? Drżącymi palcami rozkładała fotografie jak talię kart. ?Widzieliście Sybillę? Nie? Na pewno??.

Czepiała się ich ramion, żeby nie upaść; wyglądała na odurzoną i zdezorientowaną ? ubranie w nieładzie, opaska ściągająca jej sztywne natłuszczone włosy przekrzywiona. Na nogach miała przemoczone tenisówki, przetarte w okolicach małych palców z zadziwiającą, prawie idealną symetrią.

?Od wtorku jej nie ma. Dzień i noc, i kolejna noc, przez cały ten czas myślałam, że jest ze swoją kuzynką Martine na Dziewiątej Ulicy, chadza tam czasem po szkole i zapomina do mnie zadzwonić, więc myślałam, że tam właśnie jest. Ale teraz mi mówią, że tam jej nie ma, a w szkole powiedzieli, że nie pokazała się od wtorku. Podobno od września, kiedy zaczęła się szkoła, często wagarowała, ale ja o niczym nie miałam pojęcia, a teraz nikt nie wie, gdzie jest moje dziecko. Jak kto widział moją Sybillę, to proszę, nich do mnie zadzwoni, do Ednetty Frye. Mój numer to??.

Piękne oczy, przekrwione, z popękanymi naczynkami krwionośnymi, patrzyły w niemym cierpieniu; skóra w odcieniu ciepłego, lśniącego mahoniu, oleisty połysk twarzy odbijający rozproszone światło lekko zachmurzonego nieba. Z bliska Ednetta wydawała się krępa: miała wielkie, obwisłe piersi przypominające worki na wodę, szerokie biodra i uda, ale nie była gruba, raczej mięsista i twarda, silna i wytrzymała, wręcz wyzywająca, w nieokreślonym wieku po czterdziestce, z dziewczęco płaczliwą miną na obrzmiałym obliczu skrzywdzonej dojrzałej kobiety.

?Proszę! Widzieliście ją? Och, ale kiedy? Po wtorku? Nie ma jej już dwa dni i dwie noce??.

Wzdłuż szerokiej, wietrznej Trenton Avenue chwiejnym krokiem nadciągała Ednetta Frye; zaglądała do Diamond Café, do sklepu z perukami Wig-a-Do, do AMC Loans & Bail-Bond (pożyczki hipoteczne), do ośrodka charytatywnego Goodwill, gdzie kierownik zaproponował, że zadzwoni pod dziewięćset jedenaście i zgłosi zaginięcie jej córki, ale Ednetta cofnęła się z przestrachem i zawołała półgłosem: ?Nie! Żadnej policji! A skąd wiem, że to nie policja z Pascayne, że to nie oni zabrali moją dziewczynkę??.

Wyszła z Goodwill, potknąwszy się w drzwiach, i szeptała pod nosem: ?O Boże, Boże, nie pozwól im skrzywdzić mojego maleństwa, Boże, okaż miłosierdzie?.

Westchnęła i ruszyła dalej Trenton Avenue, mijała zamknięte okiennice biur i sklepów, a potem poszła przez Penescott na Freund, gdzie stoją szeregowe domki z czerwonobrunatnego piaskowca, podzielone teraz na mieszkania, i dalej na Port i na Sansom, do małych, jednopiętrowych, otynkowanych drewnianych budynków stojących tuż przy popękanych i poprzerastanych chwastami chodnikach.

Ktoś patrzący z boku mógłby pomyśleć, że marszruta zrozpaczonej kobiety była przypadkowa i chaotyczna, zaplanowana z jakąś pokrętną logiką ? czasami Ednetta przechodziła przez jezdnię po kilka razy w tym samym miejscu. Na tych ulicach spotykała mniej osób, więc stukała do drzwi, zerkała w głąb słabo oświetlonych wnętrz, kilka razy odważnie zaglądała przez okna i pukała w szyby: ?Przepraszam! Mogę o coś spytać? Moja córka, Sybilla Frye, nie ma jej od wtorku, ktoś widział kogo podobnego do niej??.

Jęczała pod nosem, przechodząc przez puste parcele zawalone śmieciami i błotniste zaułki. Zaczęła utykać, była zadyszana, rozkojarzona. Wydawało się, że skręciła nie tam, gdzie chciała, ale nie miała zamiaru zawrócić. Gdzieś blisko wściekle ujadał pies. W górze samolot z ogłuszającym rykiem podchodził do lądowania na międzynarodowym lotnisku w Newark i Ednetta wygięła szyję, by spojrzeć w niebo, na którym ukazał się boży znak, niezbadany i straszny. Poniżej leżały opuszczone i zaniedbane domy, jak rozpadająca się czynszówka z piaskowca na Sansom, znane miejsce, w którym przesiadywali narkomani, nastolatki, bezdomni i psychicznie chorzy, a do którego Ednetta Frye zbliżyła się lekkomyślnie. ?Halo? Jest tu kto? Halo! Halo!?.

Nie wahała się wchodzić na jezdnię, zatrzymywać samochody i tłumaczyć zaskoczonym pasażerom: ?Przepraszam! Jestem Ednetta Frye, to moja córka, Sybilla, ma czternaście lat. Widziałam ją ostatni raz, kiedy szła do szkoły, a teraz mówią, że nigdy tam nie dotarła. To było we wtorek?.

Podawała zdjęcia Sybilli nieznajomym, a oni patrzyli na nie ponuro, zwracali je i zapewniali, że nie widzieli dziewczyny, ale tak, będą się za nią rozglądać.

Na rogu Sansom i Piątej dało się wyczuć ostre podmuchy wiatru znad rzeki ? świeże, wilgotne powietrze i ciężki, słodkawy odór gnijących liści i walających się w zaułkach śmieci. I tam, przy krawężniku, Ednetta Frye zatrzymała się, by odpocząć, jak robotnik zmęczony wysiłkiem, który okazał się daremny. Nikt nie bywa tak osamotniony jak pozbawiona nadziei matka, która bezskutecznie poszukuje swojego dziecka. Zaciśnięte dłonie przyciskała do piersi, jakby bolało ją serce, i patrzyła daleko przed siebie, na podniesiony most Pitcairn, rozłożony teraz jak wielki, prehistoryczny drapieżny ptak, i na widoczne w tle niebo, które z wolna nabierało krwistej barwy, a na jej twarzy lśniły łzy. Nie wstydziła się ich Ednetta, bo nawet nie zdawała sobie sprawy, że płacze, i nie uniosła dłoni, by je otrzeć.

*

TA BIEDNA KOBIETA BYŁA TAK WYSTRASZONA, ŻE PRAWIE ODCHODZIŁA OD ZMYSŁÓW, NIE WIEDZIAŁA NAWET, Z KIM ROZMAWIA!

Tego ranka, szóstego października 1987 roku, kiedy Ednetta Frye przez kilka godzin szukała córki i rozpytywała przechodniów w podupadłej części śródmieścia Pascayne, między Camden Avenue i Dwunastą Ulicą, rozmawiała głównie z kobietami.

Później przypomniało ją sobie około sześćdziesięciu osób.

Wśród nich było kilka kobiet, które znały Ednettę Frye z sąsiedztwa i widywały ją często z dziećmi (podobno jej własnymi), w tym z córką Sybillą, ale żadna z nich nie widziała Sybilli przez ostatnie czterdzieści osiem godzin. Mogłyby przysiąc.

Były wśród nich i takie, które znały Ednettę od lat ? nawet od trzydziestu lub trzydziestu pięciu ? jeszcze z czasów, kiedy były dziewczętami i mieszkały w domach komunalnych zbudowanych za Roosevelta, dawno już wyburzonych i zastąpionych przez nieukończoną ?esplanadę?, która okazała się długim na pół kilometra pasmem betonu i błota, przerdzewiałych płotów z siatki i połamanych, trzepoczących na wietrze plastikowych znaków UWAGA! BUDOWA. WSTĘP WZBRONIONY. W latach pięćdziesiątych chodziły do podstawówki East Edson i do liceum Pascayne South High. Niektóre z nich poznały Ednettę, kiedy była młodą matką ? pierwsze dziecko urodziła, mając szesnaście lat; musiała rzucić szkołę i już nigdy nie wróciła do nauki ? lub w tym okresie, kiedy pracowała na pół etatu jako salowa w klinice Polk. Widywały ją, jak wsiadała na przystanku przy Camden do autobusu jadącego na ulicę Clinton: krzepką, wyprostowaną, przystojną kobietę z przerwą między zębami (widoczną, kiedy się uśmiechała), często wybuchającą salwą śmiechu, który sprawiał, że chciało się śmiać razem z nią.

I były też te, które kojarzyły Ednettę mniej więcej od dziesięciu lat, od kiedy zamieszkała razem z Anisem Schuttem w jednym z szeregowych domków na Trzeciej Ulicy. Niektóre z tych kobiet znały Anisa Schutta w czasach, kiedy siedział w Rahway, więzieniu o zaostrzonym rygorze, i jeszcze wcześniej, zanim zginęła jego pierwsza żona (nieumyślne spowodowanie śmierci, do tego się przyznał). Te zastanawiały się (być może), dlaczego Ednetta, młodsza od Anisa o co najmniej dziesięć lat, zakochała się w takim człowieku i zdecydowała się na ryzyko, by z nim zamieszkać (razem z trójką swoich małych dzieci).

Ednetta od dawien dawna należała do Afrykańskiego Metodystyczno-Episkopalnego Kościoła Syjonu, którego zbór stał przy Pierwszej Ulicy.

Śpiewała w tamtejszym chórze. Mówiono jej, że ma niski, głęboki kontralt, jak Marian Anderson.

I że wygląda jak Kathleen Battle.

Nigdy nie opuszczała mszy. Wspólne niedzielne poranki z matką i babcią (jej starą, niedomagającą babcią, którą się opiekowała), ciotkami i córkami Sybillą i Evandą były najszczęśliwszymi chwilami w życiu Ednetty, nietrudno było to wyczytać z jej twarzy.

Anis Schutt nie bywał w Kościele Syjonu. Nikt choć odrobinę podobny do Anisa Schutta nie przyszedłby do Kościoła Syjonu, w którym pastor o gęstej białej czuprynie, Clarence Denis, modląc się, nierzadko popadał w ekstazę i pełen oburzenia perorował o odzyskaniu dzielnicy Red Rock z rąk ?zbirów i gangsterów?, którzy skradli ją dobrym czarnym chrześcijanom.

Kilka lat temu rozeszły się pogłoski, że Ednettę Frye zwolniono z kliniki Polk, rzekomo za kradzież lekarstw. Potem oskarżono ją o wystawianie trefnych czeków, chociaż zarzekała się, że padła ofiarą pomówień. Podobno pracowała w Walmarcie (czy może w Home Depot), jednym z tych wielkich supermarketów w galerii handlowej Pascayne East Mall, gdzie szczęśliwcy dostawali płacę minimalną i żałosne świadczenia zdrowotne, ale za to mogli tanio kupować uszkodzone i przeterminowane produkty. Korzystali z tego wszyscy pracownicy, zwłaszcza po wakacjach, kiedy dzieci szły do szkoły, no i na Boże Narodzenie.

Przez lata wiele plotkowano o jej zdrowiu. Cukrzyca? Artretyzm? (Bo wszyscy widzieli, że Ednetta przytyła o co najmniej dwadzieścia kilo). Chodziła z dziećmi do krewnych, by ukryć się przed Anisem Schuttem, kiedy wpadał w jeden z tych swoich pijackich ciągów, ale nigdy nie dzwoniła pod dziewięćset jedenaście i nigdy nie uciekała do schroniska dla kobiet, do Świętej Teresy na Dwunastej Ulicy, jak to od czasu do czasu robiły inne (w tym jej młodsza siostra Cheryl), ani nie zwracała się do sądu rodzinnego hrabstwa Passaic, by wystawił zakaz zbliżania się Anisa Schutta do niej i do dzieci.

Ednetta kochała swoje dzieci. Na jej barkach spoczywało też wychowywanie kilkorga potomków Anisa Schutta (z jego jedynego małżeństwa z nieżyjącą już Taną). W ciasnym mieszkaniu, razem ze swoimi, miała ich na głowie w sumie pięcioro lub sześcioro (chociaż chłopcy Anisa byli starsi i długo z nimi nie mieszkali).

Jeden z tych synów został zastrzelony na ulicy w Newark ? padł pod gradem kul z przejeżdżającego samochodu.

Inny, kiedy miał dwadzieścia trzy lata, trafił do Rahway skazany za handel narkotykami i rozbój. Wyrok: dwanaście do dwudziestu lat.

Czarni chłopcy w podupadłej dzielnicy miasta Pascayne w stanie New Jersey. Byli jak gatunki zagrożone wyginięciem ? gdy mieli od dwunastu do dwudziestu pięciu lat, ich życie wisiało na włosku.

Ednetta też miała syna ? dziesięciolatka. I jeszcze jedną córkę, młodszą przyrodnią siostrę Sybilli.

Wśród kobiet, którym Ednetta Frye pokazała tego ranka zdjęcia Sybilli, kilka dobrze znało Anisa Schutta, a co najmniej dwie ? Lucille Hersh i Marlena Swann ? utrzymywały z nim swego czasu stosunki, które można by nazwać związkiem.

Ojcem dwudziestoletniego syna Lucille, Rodricka, był Anis, bez cienia wątpliwości. Ośmioletnia córka Marleny, Angelina, też była jego dzieckiem, czego zresztą się nie wypierał. Nie było jasne, ile dokładnie spłodził dzieci. ?Zacząłem młodo ? mawiał ze śmiechem Anis ? i nigdy nie miałem czasu policzyć?.

Spotkania z tymi kobietami przysparzały oczywiście Ednetcie wiele bólu, zwłaszcza kiedy widziała, jakimi spojrzeniami ją obrzucają.

Najgorsze, że widziała je z dziećmi, o których wiadomo, że są potomstwem Anisa. To było okropne.

?Było jasne, że ta kobieta odchodzi od zmysłów, jakby nawet nie zdawała sobie sprawy, z kim rozmawia. Sama widziałam, bo Ednetta podeszła do mnie i mojej koleżanki Jewel w sklepie spożywczym. Jakby nie wiedziała, kim jesteśmy. A przecież Ednetta Frye nienawidzi Jewel, bo Anis gówno zrobił, żeby pomóc Jewel, kiedy ta miała kłopoty, chociaż zarzekał się, że coś zrobi. Tymczasem Ednetta patrzy na nas niewidzącym wzrokiem i mówi: ?Przepraszam! Mam nadzieję, że mi pomożecie! Widziałyście moją córkę Sybillę??.

To duża dziewczyna, nie było jej dzień czy dwa, a ta Ednetta zachowywała się, jakby jej córka już nie żyła. Pomyślałyśmy, że przesadza, ale kiedy jesteś matką, to się zamartwiasz. A kiedy dziewczyna ma tyle lat co Sybilla, to nie można jej ufać.

Nie było sensu pytać, czy poszła na policję, bo wszyscy wiemy, co o policji myśli Anis i co policja myśli o nim.

Więc jej powiedziałyśmy, że na pewno poszukamy Sybilli. Wypytamy o nią każdego, kogo znamy, a jeśli ją spotkamy albo czegoś się dowiemy, od razu jej powiemy.

Płakała wtedy, chciała nas wyściskać, powiedziała: ?Dziękuję! Niech Bóg was błogosławi, modlę się, żeby i mnie pobłogosławił, i mojemu dziecku, i ochronił je od złego?.

Stałyśmy tam i patrzyłyśmy, jak ta biedaczka odchodzi, jakby była pijana albo co, jakby chodziła we śnie, i mówiłyśmy do siebie to, co się zwykle mówi w takich wypadkach: 'Biedna Ednetta Frye, dobrze, że to nie mnie spotkało!’?.

ofiara-oatesJoyce Carol Oates „Ofiara”
Tłumaczenie: Tomasz Kłoszewski
Wydawnictwo: W.A.B.
Liczba stron: 400

Opis: Czarnoskóra czternastolatka Sybilla Frye pada ofiarą brutalnej napaści. Ani przerażona dziewczyna, ani jej równie zalękniona matka nie chcą nagłaśniać zdarzenia, tym bardziej, że sprawcy grozili im śmiercią. Kiedy jednak Sybilla wyjawia, że jednym z gwałcicieli był biały policjant, sprawy nie da się już zamieść pod dywan. Krewni, sąsiedzi, nauczyciele, znany pastor, obrońca praw czarnoskórych, policja, politycy – każdy próbuje na tragedii dziewczyny ugrać coś dla siebie. Medialny show musi trwać, nawet jeśli oskarżenia Sybilli nie są tak wiarygodne, jak wynika z nagłówków prasowych. Oates oddając głos każdej ze stron – od policji przez media aż do ofiary i jej rodziny – prezentując nowy, szokujący i poruszający do głębi obraz władzy i opresji, niewinności i winy, prawdy i sensacji, sprawiedliwości i zemsty. Inspirowana niesławnym przypadkiem Tawany Brawley „Ofiara” to jednak przede wszystkim niewygodna prawda o nas samych, naszych lękach, uprzedzeniach i słabościach. Oates udowadnia, że nienawiść – niezależnie od koloru skóry, wyznania i przekonań – trzyma się mocno.

Tematy: , , ,

Kategoria: fragmenty książek