Dlaczego Henryk Sienkiewicz otrzymał Nobla i jak do tego doszło, że nie podzielił się nagrodą z Elizą Orzeszkową?

30 lipca 2021

Od ustanowienia w 1901 roku literackiego Nobla Henryk Sienkiewicz był jednym z głównych kandydatów do tej nagrody. Otrzymał ją w 1905 roku. Mało jednak brakowało, by słynnym wyróżnieniem podzielił się z Elizą Orzeszkową. Jak do tego doszło?

Archiwa Akademii Szwedzkiej, Komitetu Noblowskiego i Fundacji Noblowskiej są szczelnie zamknięte – obowiązuje klauzula 50 lat od przyznania nagrody. A zatem publikacje na temat kulisów przyznawania Nobla nie opierające się na dokumentach są najczęściej wyłącznie przypuszczeniami.

Podobnie było przez lata z Sienkiewiczem, który miał otrzymać nagrodę, bo – jak niektórzy pisali – „nie było komu jej przyznać” albo dlatego, że „ziemie polskie ogarnięte były antycarską rewolucją 1905 roku”, czy też dlatego, iż „Amerykanie i Anglicy wydali w ogromnym nakładzie 'Qvo vadis’ i jest to nagroda za jedną książkę”. Żadne z tych i dziesiątek innych twierdzeń nie znajdują potwierdzenia w dokumentach.

Jakiś czas temu przejrzał je doktor Michał Bron, polski naukowiec mieszkający w Szwecji, który latach 1987–1996 pracował w Akademii Szwedzkiej, gdzie w bibliotece kierował działem literatur słowiańskich.

Jak odkrył, Sienkiewicz był jednym z czołowych kandydatów już do pierwszej edycji nagrody. Inauguracyjne posiedzenie Komitetu Noblowskiego, przygotowującego kandydatury oraz materiały o nich, odbyło się 19 października 1900 roku. Dyskutowano o 25 pisarzach, których kandydatury wcześniej napłynęły z różnych krajów. Kilku członków Komitetu, m.in. członek Szwedzkiej Akademii Hans Hildebrand, zaproponowało wtedy Henryka Sienkiewicza.

Komitet zlecił więc znawcom literatury opracowanie opinii o polskim powieściopisarzu. Ponieważ jednak jej autorzy spóźnili się z pracą, nagrodę otrzymał pisarz francuski Sully Prudhomme.

Od tego czasu co roku w czołówce kandydatów przewijało się nazwisko polskiego pisarza. Systematycznie też rozszerzano zakres informacji o jego twórczości. W 1901 roku kandydaturę Sienkiewicza zgłosił ponownie – nie wiedząc, że uczynili to już Szwedzi – profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Stanisław Tarnowski.

Henryk Sienkiewicz

Równocześnie w miarę powstawania nowych dzieł pisarza i ich tłumaczenia na języki dostępne dla członków Komitetu Noblowskiego i Akademii rosło uznanie dla polskiego autora. Np. w 1902 roku napisano w urzędowej, wewnętrznej korespondencji o „genialnym Polaku Sienkiewiczu”.

Instytucje noblowskie kupowały w czterech egzemplarzach tłumaczenia wszystkich jego dzieł, a kierownik działu literatur słowiańskich Alfred Jensen, pilnując ukazujących się nowości, dostarczał je członkom Komitetu i Akademii. W 1898 roku wyszedł w Sztokholmie „Quo vadis”, w 1900 roku „Ogniem i mieczem”, rok później „Pan Wołodyjowski”, „Rodzina Połanieckich” oraz „Potop”, a w 1903 roku „Krzyżacy”.

W 1904 roku wśród kandydatów do nagrody pojawiło się nazwisko Elizy Orzeszkowej (w wewnętrznych dokumentach występuje często jako Elise Orzeszko). Jej kandydaturę zgłosił Aleksander Brueckner, wówczas profesor uniwersytetu w Berlinie. Poparł ją natychmiast Alfred Jensen, który w opracowaniu na temat twórczości pisarki stawiał ją nawet pod niektórymi względami wyżej od Sienkiewicza.

Wkrótce wszyscy członkowie Komitetu Noblowskiego po przeczytaniu dostarczonych im książek i nowel Polki zgodnie wyrazili opinię, że nagroda należy się jej na równi z Sienkiewiczem. W jednym z dokumentów można np. przeczytać: „O ile w tekstach Sienkiewicza bije szlachetne polskie serce, to w twórczości Elizy Orzeszkowej bije serce człowieka”.

Eliza Orzeszkowa

W końcowych już dyskusjach na temat laureata roku 1905 roku przewijały się m.in. nazwiska Rosjanina Lwa Tołstoja, Elizy Orzeszkowej, Anglika Rudyarda Kiplinga (nagrodzony w 1907 roku), Włocha Giosuè Carducciego (uhonorowany w 1906 roku), Szwedki Selmy Lagerlöf (nagroda w 1909 roku) i Henryka Sienkiewicza.

Część członków komitetu wysunęła wniosek o przyznaniu nagrody Sienkiewiczowi, mniejszość zaproponowała podział nagrody tak, by obdarzyć nią również Elizę Orzeszkową. Argumentowali m.in., że Sienkiewicz jest i tak w Polsce bardziej znany i popularny, natomiast wyróżnienie wraz z nim równej mu poziomem pisarki spowoduje zasłużony wzrost jej popularności.

Nie przekonywało to przeciwników, którzy twierdzili, że podziały nagród są sprzeczne z intencją fundatora, czyli Alfreda Nobla. „Za cztery, pięć lat będzie można przyznać to wyróżnienie Elise Orzeszko” – napisał przewodniczący Komitetu i sekretarz Akademii, poeta Carl Wirsen.

26 września 1905 roku skierowano więc dwa wnioski, w jednym sugerując Akademii Szwedzkiej podział nagrody między Sienkiewicza i Orzeszkową, natomiast w drugim przyznanie jej wyłącznie Sienkiewiczowi.

Miała mu ona przypaść za całą twórczość, którą opisywano jako niezwykle bogatą. Zwracano m.in. uwagę, wspominając „Potop”, na obiektywizm pisarza, świadczący o „mądrości Sienkiewicza i jego pisarstwa. Jako Polak nie może przecież nie potępiać napaści Karola Gustawa na Polskę, a równocześnie nie waha się podkreślać osobistej odwagi króla i przewagi wojsk szwedzkich nad polskimi w dziedzinie dyscypliny i wytrwałości”.

Ostatnie zdania wniosku brzmiały: „Dopiero starając się ogarnąć cały dorobek Sienkiewicza, wtedy widzi się, jak jest olbrzymi. Jego epicki styl osiąga szczyty artyzmu. Jeśli robi on tak imponujące wrażenie na kimś, kto zna jego dzieła wyłącznie w tłumaczeniach, to jak piękne muszą być w oryginale!”

Na podstawie tych opinii Komitet Noblowski Akademii Szwedzkiej zdecydował o przyznaniu Nagrody Nobla w całości Sienkiewiczowi.

Do nagrodzenia Elizy Orzeszkowej nigdy nie doszło. Po raz drugi rozpatrywano jej kandydaturę w 1909 roku, na rok przed śmiercią, ale nagroda przypadła wówczas Selmie Lagerlöf. Gdyby wybrano Orzeszkową, to ona stałaby się pierwszą kobietą-laureatką literackiego Nobla. Mimo to nie byłaby pierwszą Polką, odbierającą złoty medal noblowski. Dwa lata wcześniej otrzymała go w dziedzinie fizyki Maria Curie-Skłodowska.

[am]
fot. Biblioteka Narodowa/Polona
źródło: Michał Haykowski, Naukawpolsce.pap.pl

Tematy: , , , , , , , ,

Kategoria: ciekawostki