„Gra tajemnic” od dzisiaj w kinach. Książka, na podstawie której powstał film, już w księgarniach

16 stycznia 2015

16 stycznia na ekranach polskich kin zadebiutował film „Gra tajemnic” z Benedict Cumberbatch zrealizowany na podstawie książki Andrew Hodgesa „Alan Turing: Enigma”, która ukazała się w Polsce nakładem wydawnictwa Albatros.

„Gra tajemnic” to pasjonująca, a przy tym prawdziwa historia niezwykle utalentowanego brytyjskiego matematyka Alana Turinga, który w kluczowym momencie II wojny światowej ostatecznie złamał niemiecki kod Enigma. Zespół najbardziej utalentowanych ludzi na świecie pracuje pod okiem Turinga nad złamaniem skomplikowanego szyfru, którym posługują się hitlerowcy. Ich godne podziwu dokonania, oparte częściowo na pracy polskich naukowców, pozwolą ograniczyć liczbę ofiar wojny i przyspieszyć zwycięstwo aliantów. Po zakończeniu wojny Turing koncentruje się na badaniach, których efektem będzie potężna rewolucja technologiczna naszych czasów ? narodziny komputera. Mimo swych wielkich zasług, geniusz wpadnie w poważne kłopoty, które w dramatyczny sposób odmienią jego los.

Los Alana Turinga (1912?1954), wybitnego matematyka i kryptologa, uważanego za jednego z twórców informatyki, skupiał w sobie bolesne paradoksy dotyczące nie tylko reguł funkcjonowania brytyjskiego społeczeństwa, ale i sposobów traktowania wybitnej jednostki przez państwo, zwłaszcza w okresach zagrożenia. Winston Churchill powiedział, że Turing był zapewne tym Anglikiem, który „najbardziej przyczynił się do zwycięstwa i ocalił najwięcej istnień ludzkich”. A jednak państwo potraktowało go bezlitośnie i trzeba było bardzo długo czekać, aby oficjalnie przyznało się do błędu i niesprawiedliwości.

Ojciec Alana, Julius, był pracownikiem brytyjskiej służby cywilnej w Indiach, ale jego syn przyszedł na świat w Anglii, gdzie dorastał pod opieką nianiek i przyjaciół rodziny. Był to los typowy dla wielu młodych Anglików jego generacji. Wychowanie dzieci powierzano służbie, a następnie szkole, podczas gdy rodzice służyli Imperium. W elitarnej szkole Scherbone School w Dorset Alan czuł się źle, choć doceniano jego zdolności matematyczne. Klimat imperialnej pychy, przemocy i nietolerancji, skrywanej częstokroć za poprawnością chłodnych manier oraz bardzo ostre klasowe podziały były złem, które (choćby według George’a Orwella) przyczyniło się walnie do moralnego kryzysu Anglii. Zaznał tego zła i Turing. Co gorsza, odkrył on swą orientację homoseksualną, a homoseksualizm był w Anglii od czasów wiktoriańskich prawnie zakazany. W 1930 roku obiekt uczuć młodego Turinga, Christopher Morcom, zmarł na gruźlicę wskutek komplikacji po wypiciu zakażonego mleka. Ta śmierć wstrząsnęła Turingiem i spowodowała, że utracił wiarę. Stał się nie tylko ateistą, lecz zaczął też szukać zapomnienia w jeszcze intensywniejszej pracy.

W rezultacie zdobył prestiżowe stypendium na King’s College w Cambridge. Właśnie tam powstała jego najważniejsza według wielu praca naukowa „O liczbach obliczalnych” („On Computable Numbers”, 1938). To właśnie w niej pisał o maszynie, która byłaby w stanie wykonywać zaprogramowaną matematyczną operację, czyli tak zwany algorytm. Maszyna mogła wykonać tylko jeden, określony algorytm, na przykład mogła podnieść liczbę do kwadratu, podzielić, dodać lub odjąć. Według koncepcji Turinga liczby miały być podawane maszynie za pomocą papierowej taśmy podobnej do taśmy z melodią zapisaną dla pianoli. W swojej pracy Turing opisał wiele podobnych maszyn, które zaczęto nazywać maszynami Turinga. Wreszcie naukowiec opracował tak zwaną uniwersalną maszynę Turinga, która ? w zależności od instrukcji zapisanej na taśmie ? miała wykonywać dowolną operację. W tej samej pracy Turing przedstawił schemat pierwszego komputera przygotowany w oparciu o prace Charlesa Babbage’a i jego projekt maszyny różnicowej nr 2. Był to projekt, którego realizacja wykraczała poza możliwości ówczesnej techniki, jednakże z inżynierskiego punktu widzenia był jak najbardziej prawidłowy. Koncepcja maszyny wykonującej skomplikowane obliczenia bez pośrednictwa człowieka była szokującą nowością, ale doskonale naukowo uzasadnioną.

Dzięki pracy „O liczbach obliczalnych” Turing w bardzo młodym wielu został uznany za jednego z najwybitniejszych matematyków świata, obwołano go wręcz wizjonerem. Bardzo szybko rozwijającą się karierę naukową (został nawet członkiem King’s College) przerwała wojna. W 1939 roku Rządowa Szkoła Kodów i Szyfrów zaproponowała Turingowi podjęcie pracy analityka szyfrów w Bletchley. Tam też matematyk (na przełomie 1939 i 1940 roku) zaprojektował tzw. bombę Turinga (częściowo w oparciu o prace polskich naukowców, m.in. Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego ? ich fundamentalne prace dotyczyły Enigmy starego typu, a nazwa nawiązywała do maszyny Rejewskiego, którą nazwał bombą kryptologiczną), urządzenie służące do łamania kodu niemieckiej maszyny szyfrującej, Enigmy. Urządzenie skonstruowane przez Turinga sprawiło, że rozszyfrowywanie wiadomości zapisanych przy jej użyciu było dużo prostsze, tańsze, a co najważniejsze ? skuteczniejsze. Bletchley posiadało piętnaście takich bomb, każdą przeznaczoną do jednej wiadomości.

Niestety, w 1941 roku nastąpiła zmiana na stanowisku dyrektora Bletchley. Nowy szef, komandor Edward Travis, skutecznie zablokował naukowcom dostęp do funduszy na badania i budowę wspomnianych urządzeń. W tej sytuacji Turing i jego współpracownicy zwrócili się bezpośrednio do premiera Churchilla po dotacje na prace związane z łamaniem szyfrów. Odnieśli sukces. Pieniądze im przyznano i rok później Bletchley posiadało już czterdzieści dziewięć bomb. Powstała także stacja bomb w Gayhurst Manor. Wówczas ogłoszono utajoną rekrutację do Bletchley, publikując w „Daily Telegraph” krzyżówkę. Sześciu czytelników, którzy poprawnie ją rozwiązali i przeszli test przygotowany przez służbę specjalną MI-6, zostało zatrudnionych razem z Turingiem w Bletchley. Jak wiadomo, bardzo skuteczne łamanie depesz Enigmy dało aliantom znaczną przewagę w działaniach wojennych. A pod koniec wojny dzięki bombom Turinga alianci bez trudu przechwytywali i rozszyfrowywali większość depesz Enigmy.

Jeszcze podczas wojny Alan Turing zaprojektował jeden z pierwszych elektronicznych, programowanych komputerów, dzięki zastosowaniu lamp elektronowych. Powstał on także w Bletchley. Naukowiec był również pomysłodawcą tak zwanego testu Turinga ? eksperymentu mającego na celu zdefiniowanie sztucznej inteligencji. Brytyjczyk wyobrażał sobie, że komputery będzie się stosować głównie do badań nad funkcjonowaniem ludzkiego mózgu. Tak narodził się słynny test, który opierał się na założeniu, że aby komputer mógł zostać uznany za inteligentny, musi posługiwać się językiem w sposób jak najbardziej zbliżony do ludzkiego. Chodziło o to, by człowiek nie był w stanie rozróżnić, czy rozmawia z maszyną, czy z innym człowiekiem. A więc komputer powinien opanować reguły składni i gramatyki, ale także umieć posługiwać się czysto ludzką grą skojarzeń słownych, być obdarzonym poczuciem humoru, móc rozpoznawać kłamstwa i odczytywać ukryte intencje. Pomimo ogromnej mocy dzisiejszych komputerów, test Turinga nadal pozostaje niezaliczony. „Niechęć do przyznania, że ludzkość może mieć jakichś rywali pod względem potęgi intelektu, występuje mocniej wśród intelektualistów niż wśród pozostałych ludzi ? intelektualiści mają bowiem więcej do stracenia” ? mówił Turing.

W ostatnich latach życia Turing zajął się badaniami na styku matematyki i biologii, napisał między innymi ważną pracę na temat morfogenezy.

W 1952 roku włamano się do domu Turinga, który poinformował o tym fakcie policję. Okazało się, że z włamywaczem wiązała go intymna relacja. W toku śledztwa Turing potwierdził, że jest homoseksualistą, czego z reguły w takich przypadkach nie czyniono. Wówczas został oskarżony o naruszenie „moralności publicznej” i wytoczono mu proces. Sąd dał mu wybór: więzienie lub terapię hormonalną. Turing, za radą brata i innych prawników, wybrał to drugie. Terapia obejmowała konsultacje z psychiatrą i roczną kurację hormonalną, polegającą na przyjmowaniu syntetycznego estrogenu, co nazywa się również kastracją chemiczną. Skutkiem ubocznym kuracji była między innymi ginekomastia i impotencja oraz poważne zmiany osobowościowe. Ze względu na wyrok skazujący oraz obawę, że jako szantażowany homoseksualista może stać się sowieckim szpiegiem, matematyk stracił certyfikat dostępu do poufnych informacji oraz odsunięto go od badań związanych z konstrukcją komputera. 7 czerwca 1954 Turing zamknął się w swojej sypialni i popełnił samobójstwo za pomocą cyjanku.

Dopiero we wrześniu 2009 roku premier Gordon Brown w imieniu rządu Wielkiej Brytanii wyraził ubolewanie w związku z „całkowicie niesprawiedliwym” i „strasznym” potraktowaniem Turinga. W 2013 roku królowa Elżbieta II pośmiertnie ułaskawiła Turinga. Jednak w środowisku naukowym i intelektualnym Turing już od lat był postacią coraz bardziej docenianą.

Historię Turinga zdecydował się opisać angielski matematyk Andrew Hodges. Z pracą Turinga zetknął się już jako student Cambridge, ucząc się tego, co obecnie nazywamy Podstawami Informatyki. Poznał osobiście przyjaciela Turinga, który opowiedział mu jego niezwykłą historię. Hodges zdał sobie sprawę, jak niewiele osób znało losy zmarłego w 1954 roku matematyka, nie powstało żadne opracowanie na ten temat. To skłoniło go do rozpoczęcia prac nad książką.

Scenariusz filmowy na podstawie książki Hodgesa napisał Graham Moore, uważany za wschodzącą gwiazdę scenariopisarstwa. Moore ma na koncie bestsellerową powieść „Sherlockista”, która ukazała się w Polsce nakładem wydawnictwa Prószyński i S-ka. Scenariusz biograficznej opowieści o Turingu znalazł się na znanej hollywoodzkiej „czarnej liście” najlepszych niezrealizowanych scenariuszy. Początkowo prawa do tekstu należały do wytwórni Warnera; mówiło się, że rolą Turinga zainteresowany był Leonardo DiCaprio. Ostatecznie jednak prawa wróciły do scenarzysty, a ten odstąpił je Black Bear Pictures.

Film „Gra tajemnic” zrealizował Norweg Morten Tyldum. Zdjęcia kręcono m.in. na terenie szkoły w Sherborne w Dorset (Anglia), dokąd uczęszczał młody Turing, oraz w posiadłości Bletchley Park, gdzie podczas II wojny światowej mieścił się słynny ośrodek łamania szyfrów. Scenografka Maria Djuroković kosztem 48 tysięcy dolarów odtworzyła maszynę kryptologiczną skonstruowaną przez Turinga. W porównaniu z oryginałem wprowadzono kilka zmian ? powiększono ją i pozbawiono części osłon, by publiczność mogła podziwiać jej funkcjonowanie. W rolach głównych zagrali fenomenalny Benedict Cumberbatch („Sierpień w hrabstwie Osage”, serial „Sherlock”) oraz nominowaną do Oscara Keira Knightley („Duma i uprzedzenie”).

„Gra tajemnic” pojawiła się na polskich ekranach 16 stycznia. Za to w księgarniach możecie już dostać książkę Andrew Hodgesa, która posłużyła za podstawę filmu.